Ναυτική κρούση από αέρος: Αναζητώντας το ελληνικό επιχειρησιακό πλεονέκτημα σε Αιγαίο και Ανατολική Μεσόγειο (Μέρος Α’)

23 Απριλίου 2022 12:17

Τα στοιχεία που έχουμε στη διάθεσή μας σχετικά με τις δυνατότητες του αντιπλοϊκού πυραύλου R-360 Neptune που αποτελεί βελτιωμένη έκδοση του ρωσικού Kh-35, είναι ελάχιστα. Οι υπάρχουσες αναφορές κάνουν λόγο για βελτιωμένη έκδοση του ρωσικού αντιπλοϊκού πυραύλου που αναπτύχθηκε με μεγάλη χρονική καθυστέρηση ώς απάντηση στον αμερικανικό AGM/RGM/UGM-84 Harpoon, αφού εισήλθε σε υπηρεσία (στο Ινδικό και στο Ρωσικό Ναυτικό…), στη δεκαετία του ‘90.

Οι δυνατότητες και τα χαρακτηριστικά του Kh-35 περιγράφονται ώς παρεμφερή και συγκρίσιμα με αυτά του αμερικανικού Harpoon, στις αρχικές του εκδόσεις, οπότε έχει λογική βάση η απόπειρα ανάπτυξης μίας πιο βελτιωμένης έκδοσής του από τους Ουκρανούς. Προς αντιμετώπιση του Ρωσικού Ναυτικού στη Μαύρη Θάλασσα (μέχρι πρότινος και στην Αζοφική), οι τελευταίοι αποπειράθηκαν να συγκροτήσουν παράκτιε πυροβολαρχίες τέτοιων πυραύλων, μαζί με τα ραντάρ εντοπισμού στόχων (Mineral U) και τα οχήματα διοίκησης που περιλαμβάνουν.

Ανεξάρτητα από το τι ακριβώς έγινε στην περίπτωση της προσβολής του ρωσικού καταδρομικού Moskva, και εξετάζοντας το ζήτημα της ναυτικής κρούσης στο ελληνικό περιβάλλον επιχειρήσεων, η πρώτη ειδοποιός διαφορά που οφείλουμε να επισημάνουμε είναι ότι το περιβάλλον του Αιγαίου είναι τελείως διαφορετικό από αυτό της Μαύρης Θάλασσας. Πολύ πιό σύνθετο και πολύ πιο πολύπλοκο, για πλειάδα λόγων. Χωρίς βέβαια το χαρακτηριστικό αυτό να είναι εις βάρος της ελληνικής πλευράς, όπως θα δούμε.

Ενώ από βορρά προς νότο έχει σχεδόν το ίδιο εύρος, με αυτό της Μαύρης Θάλασσας, από ανατολή προς δύση είναι πολύ πιο περιορισμένο και φυσικά περιλαμβάνει εκατοντάδες νησιά, νησίδες και βραχονησίδες. Που με τη σειρά τους προσφέρουν κάλυψη σε όσες μονάδες επιφανείας επιχειρούν σε αυτό. Αυτό το χαρακτηριστικό μπορεί μεν να αξιοποιηθεί σε κάποιο βαθμό από το Τουρκικό Ναυτικό, αλλά περισσότερο είναι δυνατόν να αξιοποιηθεί από το ΠΝ με δεδομένο ότι τα νησιά, οι νησίδες και οι βραχονησίδες είναι ελληνικά…

Άρα έχουν τη δική τους άμυνα, αντιπλοϊκή, αντιαεροπορική, αντιαποβατική ή οποιασδήποτε άλλης μορφής διαθέσιμη να πλαισιώσει τις μονάδες επιφανείας του ΠΝ. Υπό την προϋπόθεση βέβαια της αεροπορικής κυριαρχίας και της από αέρος κάλυψης από κάθε είδους απειλή. Ιδίως αυτής των UAV και των Drones… Από την άλλη πλευρά το Πολεμικό Ναυτικό και η Πολεμική Αεροπορία έχουν εκ των πραγμάτων την υποχρέωση να διατηρούν στο οπλοστάσιό τους αντιπλοϊκούς πυραύλους μεγάλης ακτίνας σε συνδυασμό με αποτελεσματικά ιπτάμενα μέσα επιτήρησης, εντοπίσμού και εγκλωβισμού στόχων επιφανείας από μεγάλες αποστάσεις.

Παράκτιος εκτοξευτής MM40 Block II σε βολή εναντίον στόχου στο πλαίσιο άσκησης. Οι παράκτιοι εκτοξευτές αντιπλοϊκών πυραυλων, υστερούν σε σχέση με τους αερομεταφερόμενους ώς πρός την αμεσότητα και την ευελιξία αξιοποίησης. Ένα μαχητικό αεροσκάφος ή ένα ΑΦΝΣ φορτωμένο με τέτοια όπλα, μπορεί να μεταβεί σε οποιοδήποτε σημείο εντός του FIR Αθήνας και να τα εξαπολύσει εναντίον στόχων επιφανείας σε ελάχιστο χρόνο.

Γιατί παραμένει ζητούμενο, πέρα από τη κάλυψη του Αιγαίου και ο θαλάσσιος χώρος μεταξύ Κρήτης και Κύπρου, που βέβαια έχει τελείως διαφορετικά χαρακτηριστικά. Δεν υπάρχουν νησιά, νησίδες και βραχονησίδες, οι αποστάσεις είναι μεγαλύτερες, όπως και στη Μαύρη Θάλασσα, αλλά επιπρόσθετα και τα βάθη είναι μεγαλύτερα, ευνοώντας την ανάπτυξη και τις παρατεταμένες επιχειρήσεις υποβρυχίων… Τα δεδομένα στην ανατολική Μεσόγειο συνεπώς είναι ακόμη πιο απαιτητικά και σε αυτό ακριβώς θεωρούμε ότι οφείλουμε να σταθούμε.

Σημαντική εξέλιξη πρόσφατη, προς την κατεύθυνση της αναβάθμισης των ελληνικών δυνατοτήτων στο χώρο της ναυτικής κρούσης υπήρξε η προσθήκη του MM40 Block IIIC Exocet στο κυπριακό οπλοστάσιο, με τη μορφή παράκτιων πυροβολαρχιών (https://defencereview.gr/i-kypros-promitheyetai-antiaeroporik/). Το ίδιο κρίσιμος για την πλήρη και αποτελεσματική κάλυψη αυτού του μεγάλου θαλάσσιου χώρου, είναι και ο εκσυγχρονισμός τεσσάρων ελληνικών AΦΝΣ P-3B, στο επίπεδο P-3H.

Και αυτό ισχύει με βάση το δεδομένο ότι οι ανθυποβρυχιακές δυνατότητες του συγκεκριμένου αεροσκάφους είναι αναγκαίες για τον ανοικτό και μεγάλου βάθους θαλάσσιο χώρο νότια της Κρήτης, καθώς και μεταξύ Κρήτης και Κύπρου, αλλά και με βάση το δεδομένο ότι οι κυπριακές παράκτιες πυροβολαρχίες Exocet θα έχουν τη δυνατότητα μέσω ασφαλούς ζεύξης δεδομένων να παίρνουν εικόνα και στοιχεία στοχοποίησης από τους αισθητήρες των P-3H του Πολεμικού Ναυτικού. Το ραντάρ EL-2022A της ισραηλινής ELTA είναι ο πιο σημαντικός για το σκοπό αυτό (https://defencereview.gr/apokleistiko-oi-dyo-kyries-exelixeis/).

Στο χώρο του Αιγαίου υπάρχει κάλυψη από τις παράκτιες πυροβολαρχίες Exocet του Πολεμικού Ναυτικού, πέρα από τους αντιπλοϊκούς πυραύλους MM40 και RGM-84 Harpoon που φέρονται επί των μονάδων επιφανείας του και τους UGM-84 που διαθέτουν τα υποβρύχιά του. Η Πολεμική Αεροπορία με τον συνδυασμό Rafale F3R και Exocet AM-39, μπορεί θεωρητικά να καλύψει τόσο το χώρο του Αιγαίου, όσο και το τρίγωνο Κρήτη – Λιβύη – Κύπρος. Η λέξη “θεωρητικά” χρησιμοποιείται για να καταδείξει το γεγονός ότι ο αριθμός μαχητικών – φορέων και πυραύλων ΑΜ-39 είναι μικρός.

Ο συνδυασμός Rafale F3R/AM-39 Exocet, θα επαναφέρει τη δυνατότητα ναυτικής κρούσης για την Πολεμική Αεροπορία. Επιχειρησιακή ικανότητα κρίσιμη στην οποία είχαν επενδυθεί σημαντικά κεφάλαια και εκπαιδευτικό έργο και που είχε αφεθεί να χαθεί κατά την προηγούμενη δεκαετία, με όποιες συνέπειες θα μπορούσε να έχει αυτή η εξέλιξη… Η Πολεμική Αεροπορία βρέθηκε στην ανάγκη να επιλέξει τη μόνη εναλλακτική που είχε στη διάθεσή της το καλοκαίρι του 2020. Που δεν ήταν άλλη από την διενέργεια αντιπλοϊκών επιχειρήσεων, εάν χρειαζόταν, με αντιαρματικούς πυραύλους AGM-65G Maverick, σε μαχητικά F-16 Block 52+! Αυτός είναι ένας μόνο από τους λόγους που το DR θεωρεί ζωτικής σημασίας την αύξηση του αριθμού των γαλλικής κατασκευής μαχητικών στη δύναμη της Πολεμικής Αεροπορίας και των γαλλικών αερομεταφερόμενων όπλων κατά συνέπεια. Παραδόξως το Rafale μπορεί να μεταφέρει έναν μόνο ΑΜ-39 στον κεντρικό αναρτήρα της ατράκτου και μέχρι δύο SCALP-EG. Ισχύει το ανάποδο για το Mirage 2000, γεγονός που μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η προοπτική του να αποκτήσουν την ικανότητα αξιοποίησης του Exocet και τα -5Mk.2, θα πρέπει επίσης να εξεταστεί. Ιδίως αν τελικά προχωρήσει η υπόθεση των -9.

Άρα, ή θα πρέπει να αυξηθούν, ή εναλλακτικά θα πρέπει να βρεθεί και να συμπληρωθεί το κομμάτι του πάζλ που λείπει από την εικόνα της ελληνικής ικανότητας αντιπλοϊκών επιχειρήσεων. Που δεν είναι άλλο από τον αερομεταφερόμενο AGM-84 Harpoon καθώς και τον νέας γενιάς NSM. Έχουν περάσει περισσότεροι από 18 μήνες από τότε που μετά από δημοσίευμα του DR (https://defencereview.gr/polemiki-aeroporia-oi-ipa-arnithikan-t/), σχετικά με την αποδέσμευση αερομεταφερόμενων Harpoon από τις ΗΠΑ στη χώρα μας, υπήρξε διάψευση του και διαβεβαίωση από επίσημα αμερικανικά χείλη, ότι δεν υφίσταται ζήτημα άρνησης…

Έχουν επίσης περάσει εφτά ολόκληρα χρόνια από τότε που υπογράφηκε ο εκσυγχρονισμός των P-3B Orion του ΠΝ στο επίπεδο P-3H, χωρίς παράλληλη παραγγελία τέτοιων πυραύλων (ΑGM-84) για τα αεροσκάφη αυτά, αλλά και για τα F-16C/D Block 52+ που ενσωμάτωναν λογισμικό αξιοποίησης Harpoon μεταξύ των όπλων που μπορούσαν να φέρουν… Τέλος, έχουν περάσει τέσσερα ολόκληρα χρόνια από τότε που υπογράφηκε ο εκσυγχρονισμός των 83 (πλέον) F-16 Block 52+ και Block 52+ Advanced σε Viper, καθώς και άλλα δυο χρόνια από την ενεργοποίηση της σύμβασης FMS για την προμήθεια των ελικοπτέρων MH-60R που το Ινδικό Ναυτικό θα παραλάβει με αντιπλοϊκούς πυραύλους νέας γενιάς NSM.

To αμερικανικό κομμάτι εξακολουθεί να λείπει από το πάζλ που συνθέτει λοιπόν την εικόνα των ελληνικών δυνατοτήτων ναυτικής κρούσης, σε ότι αφορά στα αερομεταφερόμενα όπλα, γεγονός που δυσχεραίνει σημαντικά την άμεση ελληνική “πρόσβαση” σε μεγάλες αποστάσεις. Αυτό είναι συμπέρασμα που μπορεί να εξαχθεί με ασφάλεια, όπως και το ότι η Ελλάδα, μετά την έναρξη της διαδικασίας ένταξης του τουρκικού ATMACA σε υπηρεσία (https://defencereview.gr/toyrkiko-naytiko-parelave-dyo-anka-s-kai-en/), δεν έχει πλέον το παραμικρό περιθώριο πρόσθετων καθυστερήσεων.

Και επειδή η πραγματική αξία των αερομεταφερόμενων αντιπλοϊκών πυραύλων έχει κατ΄ επανάληψη επιχειρηθεί να υποβαθμιστεί στη χώρα μας, είναι σημαντικό να αναφερθεί εδώ ότι ειδικά για τα P-3H ο Ηarpoon είναι πολλαπλασιαστής ισχύος, κυρίως επειδή ο χρόνος παραμονής του αεροπλάνου αυτού σε περιπολία (on patrol ή on station), είναι πραγματικά “τεράστιος”.

Η ακτίνα προσβολής (συντηρητικά υπολογισμένη) με αερομεταφερόμενους πυραυλους AGM-84 Harpoon των ελληνικών F-16 και P-3H Orion, με περιπολία στην περιοχή μεταξύ Κρήτης και Καρπάθου, στη διαδρομή (pattern) που φαίνεται με κόκκινο χρώμα. To τετρακινητήριο P-3 μπορεί να μείνει επι δέκα συνεχείς ώρες σε αυτό το pattern, καλύπτωντας αποστελεσματικά και σε ελάχιστο χρόνο όλη αυτή την περιοχή. Επίσης, ένα μόνο ΑΦΝΣ πετώντας μεταξύ Χανίων και Καλαμάτας μπορεί να καλύψει όλο το Ιόνιο. Τόσο στο πλαίσιο ανθυποβρυχιακού, όσο και σε αντιπλοϊκό ρόλο… Παρά την καθυστέρηση που έχει σημειωθεί στην ολοκλήρωση των εργασιών εκσυγχρονισμού των τεσσάρων ελληνικών P-3B, η επένδυση που έχει γίνει θα χάσει πολύ μεγ΄άλο μέρος της αξίας της εφόσον δεν εξοπλιστούν με αντιπλοϊκούς πυραύλους AGM-84 Harpoon. Οι δύο Μοίρες F-16 της 115 Πτέρυγας Μάχης θα πρέπει επίσης να ληφθεί υπ΄όψη ότι με τον Harpoon θα μπορούν εντός ελάχιστου χρόνου να προσβάλλουν στόχους επιφανείας από απόσταση 200 χιλιομέτρων, οπουδήποτε μεταξύ Κρήτης και Κύπρου και εντός του FIR Λευκωσίας. Με άλλα λόγια, μιλάμε για καθολική άρνηση πρόσβασης περιοχής (Area Denial) στις τουρκικές μονάδες επιφανείας, σε περίπτωση επιχειρήσεων εναντίον της Κύπρου.

Ξεπερνά τις δέκα ώρες με τον έναν του κινητήρα (Allison T56) εκτός λειτουργίας για περιορισμό της κατανάλωσης καυσίμου και μάλιστα χωρίς ιδιαίτερη υποβάθμιση των επιδόσεων του. Που θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι παραμένουν αξιόλογες και πολύ κοντά σε αυτές δικινητήριων ή πολυκινητήριων αεριωθούμενων αεροπλάνων.

Κατόπιν όλων αυτών, τα P-3H του Πολεμικού Ναυτικού μπορούν να αναδειχθούν σε πλατφόρμες game changer υπό την προϋπόθεση ότι θα έχουν και τη δυνατότητα ναυτικής κρούσης, πέρα από τον ανθυποβρυχιακό ρόλο και το ρόλο της θαλάσσιας επιτήρησης. Στον τελευταίο αυτό ρόλο άλλωστε, στο χώρο του Αιγαίου, όπου οι αποστάσεις είναι μικρότερες, οπότε μικρότεροι είναι και οι χρόνοι αντίδρασης και ασφαλούς απεμπλοκής και διαφυγής, πλαισιώνονται και από τα Heron της Πολεμικής Αεροπορίας…

Μέχρι έξι AGM-84 μπορούν να μεταφερθούν στους πτερυγικούς αναρτήρες του P-3 Orion. Ο πύραυλος μαζί με το έκδοχο SLAM-ER έχουν πιστοποιηθεί στο νέο P-8A Poseidon. Στο νέο ΑΦΝΣ του Αμερικανικού Ναυτικού θα πιστοποιηθεί επίσης και ο AGM-158C LRASM (https://defencereview.gr/pistopoiei-vlimata-kata-ploion-agm-158c-lrasm-sta/). Παρά το γεγονός ότι το P-3 σταδιακά αποσύρεται και το ίδιο θα συμβεί και με τον Harpoon (από τον NSM/JSM), η Ελλάδα δεν έχει κατορθώσει ακόμη να τον αποκτήσει στην αερομεταφερόμενη έκδοσή του. Επίσης, παρά το γεγονός ότι έχει υπογράψει μέσω της προηγούμενης κυβέρνησης αρκετές MDCA και μία πενταετούς διάρκειας με την σημερινή, δεν έχει υπάρξει κανένα ουσιαστικό αντάλλαγμα από την πλευρά των ΗΠΑ. Και μάλιστα σε όπλα με συγκεκριμένο ρόλο και κρισιμότητα για την ελληνική άμυνα. Όχι πλατφόρμες μόνο… Ακόμη και μετά την ελληνική στάση στον πόλεμο της Ουκρανίας, η ελληνική πλευρά φερεται να δέχεται πιέσεις από την αμερικανική για την αποστολή ρωσικών αντιαεροπορικών συστημάτων (OSA-K, TOR M1 και S-300), χωρίς να έχει ζητήσει οποιοδήποτε αντάλλαγμα! Μέχρι τώρα οι πληροφορίες αυτές δεν έχουν επιβεβαιωθεί. και ελπίζουμε ειλικριν΄ά να μην επιβεβαιωθούν οποτεδήποτε στο μέλλον και να διαψευστούν από τις εξελίξεις.

Για όλους αυτούς τους λόγους, ο αερομεταφερόμενος AGM-84 Harpoon, είναι όπλο που λείπει από την ελληνική άμυνα. Η ακτίνα προσβολής των 200+ χιλιομέτρων που εξασφαλίζει τόσο εκτοξευόμενος από P-3 Orion όσο και από μαχητικά F-16, δεν είναι επιχειρησιακό χαρακτηριστικό διαθέσιμο από ευρωπαϊκούς αερομεταφερόμενους αντιπλοϊκούς πυραύλους (Exocet, Marte ER), πλήν του νορβηγικού JSM (https://defencereview.gr/i-amerikaniki-aeroporia-oloklirose-tis-dokimes-toy-vlimatos-jsm-se-f-16/). Επιπρόσθετα, κανένας από αυτούς τους πυραύλους δεν είναι πιστοποιημένος στο P-3 Orion…

Τα νέα όπλα και η διαφοροποίηση που φέρνουν στις αντιπλοϊκές επιχειρήσεις

Από τη στιγμή που η Ελλάδα επέλεξε τον εκσυγχρονισμό των παλιών αεροσκαφών P-3B που διαθέτει, η επένδυση κρίνεται ελλειπής σε περίπτωση που αυτά ενταχθούν σε υπηρεσία χωρίς τη δυνατότητα προσβολής στόχων επιφανείας με πυραύλους Harpoon. O συνδυασμός εξακολουθεί να βρίσκεται σε υπηρεσία στο Ναυτικό των ΗΠΑ και σε αρκετές άλλες δυνάμεις ανά τον κόσμο. Σταδιακά αντικαθίσταται από τον συνδυασμό P-8A Poseidon/Harpoon ή P-8A/LRASM.

Αφεση AGM-158C LRASM από F/A-18F του USN κατά τις δοκιμές πιστοποίησης. Είναι επίσης διαθέσιμο στο βομβαρδιστικό B-1 πρός το παρόν. Έχει αποδευσμευθεί μέχρι τώρα στην Αυστραλία. Αντίστοιχων δυνατοτήτων αντιπλοϊκό πύραυλο η Ελλάδα θα μπορεί σίγουρα να αποκτήσει με την ολοκλήρωση της ανάπτυξης του αγγλογαλλικού FC/ASW.

Πρόκειται για όπλο τετραπλάσιας τουλάχιστον ακτίνας και με πολεμική κεφαλή διπλάσιου βάρους (https://defencereview.gr/pistopoiei-vlimata-kata-ploion-agm-158c-lrasm-sta/), που πιστοποιείται σε όλο και περισσότερα αεροσκάφη διαφορετικών τύπων, κατηγοριών και ρόλων της USAF και του USN, αλλάζοντας σε σημαντικό βαθμό τα δεδομένα στο χώρο της από αέρος ναυτικής κρούσης. Οι σημαντικότερες διαφοροποιήσεις εντοπίζονται στα εξής:

– Η στοχοποίηση γίνεται από άλλες πλατφόρμες, επανδρωμένες και μη στην επιφάνεια της θάλασσας ή ιπτάμενες και όχι από το αεροσκάφος που φέρει το όπλο και μπορεί να το εξαπολύσει από απόσταση μεγαλύτερη των 1000 χιλιομέτρων από το στόχο. Έχει αναφερθεί ότι υπάρχει η πιθανότητα AGM-158C LRASM να ήταν οι αντιπλοϊκοί πύραυλοι που έπληξαν το καταδρομικό Moskva στη Μαύρη Θάλασσα τη νύχτα της 13ης προς 14η Απριλίου του 2022. Βέβαια αυτές οι αναφορές που δεν μπορούν να επιβεβαιωθούν από πουθενά, βασίζονται στο γεγονός ότι μόνο η εκρηκτική θραυσματογόνος πολεμική κεφαλή των 450 κιλών θα μπορούσε να έχει προκαλέσει τη ζημιά που προκλήθηκε στο θηριώδες, εκτοπίσματος 12.500 τόνων και μήκους 186 μέτρων, ρωσικό πολεμικό.

– Μέσω ζεύξης (ανταλλαγής) δεδομένων, οι αντιπλοϊκοί πύραυλοι νέας γενιάς έχουν πλέον τη δυνατότητα ανακατεύθυνσης εναντίον διαφορετικών στόχων κατά την πτήση τους προς το στόχο, αλλά και της αλλαγής του προφίλ της πτήσης που θα ακολουθήσουν κατά το τελικό στάδιο της προσέγγισής τους σε αυτόν, όσο και της διεύθυνσης (πλευράς) από την οποία θα επιτεθούν. Αποκαλυπτικό των δυνατοτήτων των αντιπλοϊκών πυραύλων νέας γενιάς είναι το βίντεο της MBDA για τον MM40 Block IIIC Exocet (https://www.youtube.com/watch?v=w8pDdOdXU0k).

– Στη συνεχή προσπάθεια που καταβάλλεται για την καταστολή της αεράμυνας των μονάδων επιφανείας, περιλαμβάνεται και η αύξηση της επιβιωσιμότητας των νέας γενιάς αντιπλοϊκών πυραύλων. Ο AGM-158C LRASM αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα της προσέγγισης αξιοποίησης χαρακτηριστικών VLO (Very Low Observable), με στόχο τη δυσχέρεια έγκαιρου εντοπισμού από τα ραντάρ αεράμυνας του αντιπάλου. Η ρωσική, ινδική (BrahMos) και κινεζική (YJ-21) προσέγγιση βασίζονται στην ταχύτητα πλεύσης. Όσο πιο μεγάλη είναι, τόσο πιο δύσκολα ανασχέσιμος είναι ο επερχόμενος πύραυλος, ενώ παράλληλα περιορίζονται και τα χρονικά περιθώρια εντοπισμού, εγκλωβισμού και καταστροφής του.

– Ο ευρωπαϊκός FC/ASW είναι από ότι όλα δείχνουν η πρώτη προσπάθεια συνδυασμού των σχεδιαστικών χαρακτηριστικών VLO με επίδοση υψηλής ταχύτητας πλεύσης, προς αύξηση της επιβιωσιμότητας και κατ΄ επέκταση και της φονικότητας. Το σχετικό πρόγραμμα που βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη (https://defencereview.gr/nea-eyropaika-stratigika-opla-gallia/), αναμένεται να αποτελέσει οδηγό στην εξέλιξη των μελλοντικών ακτοπλοϊκών πυραύλων με καθαρά τακτικό χαρακτήρα.