To ζήτημα F-35 απασχολεί εδώ και χρόνια τις ελληνικές στρατιωτικές και πολιτικές ηγεσίες. Χθες το σχετικό πρόγραμμα έλαβε την έγκριση του Κυβερνητικού Συμβουλίου Εξωτερικών και Άμυνας (ΚΥΣΕΑ) υπό τη προεδρία του πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη. Σήμερα, ο Υπουργός Εθνικής Άμυνας (ΥΕΘΑ) Νίκος Δένδιας το επιβεβαίωσε μιλώντας από την ΑΣΔΥΣ κάνοντας λόγο για τη προμήθεια 20+20 μαχητικών F-35Α. Αρχικά το θέμα των F-35 μας απασχόλησε ώς δυνητική απειλή από την πλευρά της Τουρκίας και σε δεύτερο χρόνο, ώς προοπτική αύξησης της μαχητικής ισχύος της Πολεμικής Αεροπορίας. Με τα προβλήματα που ταλανίζουν το πρόγραμμα να μην έχουν ακόμη αντιμετωπιστεί συνολικά και το κόστος μέχρι την ολοκλήρωση της ανάπτυξης της έκδοσης πλήρους επιχειρησιακής ικανότητας (FOC), Block 4, να μην είναι ακόμη απόλυτα μετρήσιμο, η εκστρατεία προώθησης σε συμμαχικές χώρες βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη. Με πρωταρχικό στόχο να καλυφθεί μέρος του τεράστιου κόστους του προγράμματος. Που από τους ίδιους τους Αμερικανούς περιγράφεται ως το πλέον ακριβό οπλικό σύστημα που αναπτύχθηκε ποτέ… Η Ελλάδα ως μία από τις υποψήφιες χώρες – αγοραστές του F-35 και με την τουρκική απειλή σε όλες της τις μορφές να βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη, έχει να αντιμετωπίσει σημαντικούς δημοσιονομικούς περιορισμούς από τη μία πλευρά και από την άλλη οφείλει να συγκροτήσει ένα στόλο 200 τουλάχιστον αξιόμαχων μαχητικών αεροσκαφών, μετά από πολλά χρόνια εγκατάλειψης των Ενόπλων Δυνάμεων. Η ελληνική περίπτωση συνεπώς, δεν έχει καμία ομοιότητα με τις αντίστοιχες του Βελγίου, της Δανίας, της Ολλανδίας, της Ελβετίας και της Φιλανδίας πρόσφατα.

Είναι πολύ πιο περίπλοκη από κάθε πλευρά. Όλες οι προαναφερόμενες χώρες διατηρούν μικρούς (κάτω των 70 μαχητικών αεροσκαφών) αεροπορικές δυνάμεις, με εξαίρεση την Πολωνία, ενώ παράλληλα έχουν λάβει σημαντικά ανταλλάγματα για την προμήθεια του F-35. Νορβηγία και Ολλανδία συμμετείχαν ως εταίροι στο πρόγραμμα, Πολωνία και Φιλανδία θα παραλάβουν κρίσιμα όπλα μαζί με τα αεροσκάφη, το Βέλγιο διατηρεί την κεντρική διοίκηση του ΝΑΤΟ στην πρωτεύουσά του, κάτι που μεταφράζεται σε χιλιάδες θέσεις εργασίας και πάει λέγοντας…Στο ζήτημα του κόστους και στην λογική κατάταξη των προτεραιοτήτων για τον εκσυγχρονισμό των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων θα επανέλθουμε. Προς το παρόν θα εξετάσουμε μόνο τα επιχειρησιακά πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα του αμερικανικού μαχητικού 5ης γενιάς, όπως μπορούμε να τα διακρίνουμε μέσα από τα διαθέσιμα στοιχεία. Και πρώτα θα απευθυνθούμε στην εναέρια μάχη.

Η αστυνόμευση του FIR Αθηνών… Είναι κάτι που έχουμε επανηλλειμένα αναφέρει στο παρελθόν και μάλλον δεν παίρνει περαιτέρω ανάλυση. To F-35 Lightning II (όπως και τα Rafale), δεν είναι κατάλληλο για την κάλυψη των καθημερινών αναγκών αστυνόμευσης του FIR Αθηνών. Πρώτα από όλα γιατί το κόστος ανά ώρα πτήσης είναι (προς το παρόν…) σημαντικά μεγαλύτερο από το αντίστοιχο των F-16 και το Mirage 2000. Χωρίς να είναι περισσότερο ή το ίδιο ευέλικτο στις κλειστές εμπλοκές. Πολλές αμερικανικές –κυρίως- πηγές αναφέρουν και επιβεβαιώνουν ότι μετά τις αρχικές εμπλοκές F-16 με F-35 στο πλαίσιο ασκήσεων Red Flag το 2015 και το 2016, τα limiters του συστήματος ελέγχου πτήσεως του τελευταίου έχουν «πειραχτεί», κατόπιν υποδείξεων των ιπταμένων, με σκοπό να αποδίδεται μεγαλύτερη ελευθερία κινήσεων σε στροφές με μεγάλη κλίση και υψηλές δυναμικές φορτίσεις (G), αλλά και σε μεγάλες γωνίες προσβολής (ΑοΑ). Αναφέρουν όμως και κάτι άλλο… Ότι το F-35 δεν σχεδιάστηκε για το σκοπό αυτό και είναι ιδανικό για εμπλοκές πέραν του οπτικού ορίζοντα (BVR). Όπως και να έχουν τα πράγματα, ακόμα και αν δεχθούμε ότι η ευελιξία του Lightning II είναι επαρκής, στον συγκεκριμένο ρόλο το μαχητικό χάνει αυτό για το οποίο υποτίθεται ότι θα πληρώσει μία χώρα για να το αγοράσει… Το τακτικό πλεονέκτημα που του προσφέρουν τα χαρακτηριστικά χαμηλής παρατηρησιμότητας. Τα χαρακτηριστικά stealth δηλαδή.

Αποστολές αέρος-αέρος, μέσων-μεγάλων (BVR) αποστάσεων. Θεωρείται δεδομένη η εκτέλεση βολών πυραύλων αέρος-αέρος πέραν του οπτικού ορίζοντα (BVR) σε περίπτωση ελληνοτουρκικής σύρραξης. Για πολλούς λόγους. Ο πρώτος είναι ότι πέρα από το χώρο του ανατολικού Αιγαίου, μία από τις πρώτες ενέργειες της Τουρκικής Αεροπορίας και του Τουρκικού Ναυτικού θα είναι η απομόνωση της Κύπρου από την Ελλάδα. Η Τουρκία δηλαδή θα αξιοποιήσει το πλεονέκτημα της εγγύτητας του νησιού στις νότιες ακτές της όχι μόνο για να θέσει υπό ομηρία την Κυπριακή Δημοκρατία, αλλά και για να απαγορεύσει τη μεταφορά ή τη μεταστάθμευση ελληνικών δυνάμεων στην ελεύθερη Κύπρο. Άρα ο θαλάσσιος και ο εναέριος χώρος μεταξύ Κρήτης, Ρόδου και Κύπρου αναμένεται ότι θα εξελιχθεί σε ένα ιδιαίτερα θερμό πεδίο αεροναυτικής αντιπαράθεσης σε περίπτωση σύρραξης. Ένα πεδίο που τουλάχιστον στον αγώνα που θα διεξαχθεί στον αέρα, θα έχει ώς κυρίαρχο χαρακτηριστικό τις εμπλοκές πέραν του οπτικού ορίζοντα (BVR) και την επικράτηση της δύναμης που θα παραμείνει για το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα στον αέρα και παράλληλα θα έχει καλύτερη και πληρέστερη εικόνα της τακτικής κατάστασης. Ο ρόλος των ιπτάμενων τάνκερ σε αυτή τη διαδικασία και πολύ περισσότερο των ΑΣΕΠΕ, θα είναι καταλυτικός. Επιπρόσθετα, είναι πολύ πιθανό ότι η Τουρκία δεν θα εκδηλώσει επιθέσεις μόνο από ανατολικά, αλλά και πάνω από το Ιόνιο πιθανότατα… Σημειώστε ότι πλέον θα πρέπει να εξετάζεται επιχειρησιακά και το ενδεχόμενο τουρκικά μαχητικά να αξιοποιούν αλβανικά αεροδρόμια. Τουλάχιστον για σκοπούς ανεφοδιασμού σε καύσιμο αν όχι για επανεξοπλισμό! Ο πρώτος παράγοντας στον οποίο θα πρέπει να αποδοθεί σημασία για να μείνουμε στην ουσία των πραγμάτων, είναι η ακτίνα και η αυτονομία, πέρα από το ότι η ένταξη του F-35 σε υπηρεσία στην ΠΑ θα αποδώσει όντως τακτικό πλεονέκτημα από πλευράς χαμηλής παρατηρησιμότητας (VLO – Very Low observable).

Tι εννοούμε με αυτό; Ότι η μεγάλη χωρητικότητα καυσίμου εσωτερικά είναι από τα μεγαλύτερα πλεονεκτήματα του F-35 ώς μαχητικό και το ίδιο ισχύει και για τα χαρακτηριστικά VLO. Τα οποία χάνονται όμως αν αναγκαστικά πρέπει να μεταφερθεί οπλικό φορτίο εξωτερικά. Η εσωτερική χωρητικότητα καυσίμου στο F-35A σύμφωνα με τα στοιχεία του κατασκευαστή, είναι 18.480 λίβρες (8.382 κιλά). Στο STOVL (Short Take Off Vertical Landing) F-35B, που ταυτόχρονα έχει και το μεγαλύτερο κενό βάρος σε σχέση με τις δύο άλλες βασικές εκδόσεις, το μέγιστο εσωτερικά φερόμενο καύσιμο πέφτει στις 14.003 λίβρες (6.351 κιλά). Τέλος και πάντα με βάση τα στοιχεία του κατασκευαστή, η χωρητικότητα καυσίμου στο F-35C των αεροπλανοφόρων, ανέρχεται σε 20.085 λίβρες (9.110 κιλά)! Για να γίνει αντιληπτό πόσο μεγάλο είναι το νούμερο αυτό ή ακόμη και τα 8,382 κιλά του F-35A, σημειώνουμε ότι η εσωτερική χωρητικότητα καυσίμου του Rafale C φτάνει τα 4.700 κιλά (10.300 λίβρες) βάσει στοιχείων κατασκευαστή. Το αντίστοιχο νούμερο του Eurofighter είναι πέντε τόνοι (11.020 λίβρες) και του F/A-18E είναι 6.531 κιλά (14.398 λίβρες). Δεν αναφερόμαστε κάν στo μονοκινητήριο F-16 γιατί η εσωτερική χωρητικότητα καυσίμου είναι μόλις 3.175 κιλά (7000 λίβρες). Τι σημαίνουν πρακτικά όλα αυτά; Ότι με εσωτερικό καύσιμο μόνο, προς διατήρηση των χαρακτηριστικών VLO, το F-35A που ενδιαφέρει την Ελλάδα και την Πολεμική Αεροπορία έχει τη μεγαλύτερη ακτίνα μάχης και αυτονομία σε σχέση με οποιοδήποτε άλλο μαχητικό. Είναι αρκετή όμως η ακτίνα μάχης και η αυτονομία; Η απάντηση είναι όχι, γιατί χρειάζονται και τα όπλα. Εδώ έχει γίνει ένας τεράστιος συμβιβασμός ως προς την μεταφορική ικανότητα όπλων στις δύο καταπακτές οπλισμού του μαχητικού. Ενώ αρχικά η κατασκευάστρια εταιρεία υπόσχονταν εσωτερική χωρητικότητα τεσσάρων AIM-9 Sidewinder και οκτώ AMRAAM AIM-120 σε διαμόρφωση αέρος – αέρος, τελικά η χωρητικότητα έχει περιοριστεί σε τέσσερις μόλις AIM-120…

Η επιλογή αυτή έγινε προφανώς για λόγους διατήρησης της εσωτερικής χωρητικότητας καυσίμου στη μέγιστη δυνατή ποσότητα. Γράφουμε “προφανώς” γιατί μία ματιά στην απεικόνιση της διάταξης των εσωτερικών δεξαμενών καυσίμου στο F-35A και -C, αποκαλύπτει ότι η προτεραιότητα του κατασκευαστή ήταν αυτή. Δηλαδή η μεγάλη ακτίνα συνδυασμένη με χαρακτηριστικά VLO, εις βάρος της εσωτερικής μεταφορικής ικανότητας σε όπλα. Μέχρι σήμερα δε, δεν υπάρχουν ασφαλείς πληροφορίες για ανάπτυξη εξωτερικών δεξαμενών καυσίμου και για τις τρεις εκδόσεις του F – 35.

Κατόπιν απαίτησης του Αμερικάνικου Ναυτικού (USN) η Lockheed Martin γνωστοποίησε στις αρχές του 2019, ότι ξεκίνησε την ανάπτυξη του μηχανισμού sidekick (https://nationalinterest.org/blog/buzz/new-sidekick-invention-lets-f-35-carry-six-missiles-instead-four-79781), που θα επιτρέψει τη μεταφορά εσωτερικά ενός ακόμη ΑΙΜ-120D σε κάθε καταπακτή οπλισμού. Ο μηχανισμός θα είναι προσαρμοσμένος στην εσωτερική θύρα κάθε καταπακτής, η οποία δεν θα αλλάξει σχήμα. Θα ενισχυθεί δομικά όμως, όπως θα ενισχυθούν και οι μηχανισμοί κίνησης της, προκειμένου να αντέχει το επιπλέον βάρος των 152 κιλών του πυραύλου και τις αεροδυναμικές φορτίσεις που αυτός θα προκαλέσει κατά την κίνησή της. Ο μηχανισμός sidekick έχει περιληφθεί στις – ουκ ολίγες – τροποποιήσεις/βελτιώσεις της διαμόρφωσης Block 4, που θα είναι και αυτή με πλήρεις επιχειρησιακές δυνατότητες του μαχητικού. Διαθέσιμη από το 2025-2026 και μετά… Προς το παρόν και υπό διαμόρφωση VLO, τα F-35 Block 3 που βρίσκονται σε παραγωγή, μπορούν να φέρουν μέχρι τέσσερις AIM-120D σε διαμόρφωση αέρος – αέρος. Νούμερο ανεπαρκέστατο για τα σημερινά δεδομένα. Αντιθέτως σε διαμόρφωση beast mode, όπως φαίνεται και στη σχετική απεικόνιση, το φορτίο πυραύλων αέρος – αέρος, ανέρχεται σε 14 πυραύλους μεγάλης ακτίνας AIM-120D και δύο ΑΙΜ-9Χ.

Σε ότι αφορά στα όπλα αέρος – αέρος ο μεγάλης ακτίνας AIM-120D AMRAAM, δεν έχει προς το παρόν πιστοποιηθεί στο F-35A (https://www.flightglobal.com/fixed-wing/raytheon-looks-at-integrating-amraam-er-in-f-35a-internal-carriage/143866.article), καθώς και σε καμία άλλη έκδοση του μαχητικού. Ο ΑΙΜ-260 JATM (Joint Advanced Tactical Missile) βρίσκεται ακόμη στο στάδιο της ανάπτυξης, ενώ υπάρχουν σε εξέλιξη προγράμματα ανάπτυξης πυραύλων BVR μικρότερων διαστάσεων, προκειμένου να αυξηθεί μελλοντικά ο αριθμός των μεταφερόμενων πυραύλων εντός των καταπακτών οπλισμού. Όλοι οι παραπάνω λόγοι προφανώς ώθησαν τους Βρετανούς στην απόφαση ενσωμάτωσης του METEOR στα δικά τους F-35B το 2019 (https://www.mbda-systems.com/2019/03/18/work-starts-integrating-next-generation-meteor-and-spear-onto-uk-f-35-fleet/). Το κόστος ενσωμάτωσης του όπλου έχει αναφερθεί (https://eurasiantimes.com/another-turbulence-hits-f-35-fighter-jet-program-as-the-uk-flags-missile-integration-issues/) ότι θα ανέλθει σε 41 εκατομμύρια λίρες Αγγλίας, αν και το νούμερο αυτό δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί από τη στιγμή που το πρόγραμμα αντιμετωπίζει ήδη σοβαρές καθυστερήσεις (https://ukdefencejournal.org.uk/f-35b-fitted-with-meteor-missile-middle-of-this-decade/) σύμφωνα με το ΥΠΑΜ της Βρετανίας. Το τελευταίο έχει επίσης δώσει στη δημοσιότητα υψηλότερα εκτιμώμενα κόστη για τις πιστοποιήσεις άλλων όπλων στο F-35B (https://ukdefencejournal.org.uk/how-much-does-it-cost-to-add-weapons-to-the-f-35/). Συγκεκριμένα αναφέρθηκαν: Για την πιστοποίηση του ASRAAM κόστος 47 εκτομμυρίων λιρών Αγγλίας, για την πιστοποίηση της Paveway IV κόστος 103 εκατομμυρίων και για το SPEAR Cap 3 κόστος 170 εκατομμυρίων. Σύνολο, μαζί με το κόστος ενσωμάτωσης του METEOR, 361 εκατομμύρια λίρες!

Αυτά τα χρήματα είναι πρόσθετα όσων έχουν δαπανηθεί μέχρι σήμερα από τη Βρετανία ώς Partner Level 1, στο πλαίσιο της ανάπτυξης του F-35, αλλά και όσων έχουν δαπανηθεί για την αγορά των 48 F-35B! Σε ότι αφορά στα όπλα αυτά καθεαυτά, το Pk (Probability of Kill) του AMRAAM, για όλες τις προγενέστερες του –D εκδόσεις, έχει προσδιοριστεί στο 46% των συνολικών βολών του. Σημειώστε ότι το ποσοστό αυτό έχει καταγραφεί εναντίον στόχων οι οποίοι δεν ελίσσονταν προς αποφυγή του πυραύλου και δεν διέθεταν RWR ή συστήματα αντιμέτρων για την παραπλάνησή του. Υποστηρίζεται ότι η έκδοση –D εξασφαλίζει ακτίνα κατά 50% μεγαλύτερη σε σχέση με τον C-7. 180 χιλιόμετρα (100 ναυτικά μίλια!) είναι το νούμερο που έχει δοθεί στη δημοσιότητα. Οι περισσότεροι αναλυτές υποστηρίζουν ότι στην καλύτερη των περιπτώσεων το πραγματικό νούμερο για Pk της τάξης του 50%, σε ότι αφορά στην ακτίνα, βρίσκεται κάτω από τα 100 χιλιόμετρα. Για αυτόν άλλωστε το λόγο ο AMRAAM εξακολουθεί να αποκαλείται «η αχίλλειος πτέρνα των ενόπλων δυνάμεων των ΗΠΑ». Αν και η ακτίνα του ευρωπαϊκού METEOR, έστω και κατ’ εκτίμηση, δεν έχει δοθεί ποτέ στη δημοσιότητα, ο κατασκευαστής του επιμένει όχι σε αυτό το δεδομένο, αλλά στο σημαντικά μεγαλύτερο Pk, λόγω της τριπλάσιας NEZ (No Escape Zone). Η οποία προκύπτει κυρίως από το προωστικό σύστημα του πυραύλου (αυξομειούμενης –throttable- ώσης αυλωθητής). Όπως και να έχουν τα πράγματα και τα δύο όπλα θα είναι διαθέσιμα στα F-35 Block 4, εξασφαλίζοντας εξαιρετικές δυνατότητες στο αγώνα BVR, υπό την προϋπόθεση ότι θα μεταφέρονται εσωτερικά τουλάχιστον έξι πύραυλοι προκειμένου να διατηρείται το πλεονέκτημα χαμηλής παρατηρησιμότητας (VLO).

Εδώ εντοπίζεται το κρίσιμο πλεονέκτημα του F-35 στην εναέρια μάχη μεγάλων αποστάσεων. Στο ότι τα συμβατικά μαχητικά, ακόμη και αν φέρουν όπλα της κατηγορίας του METEOR ή του ΑΙΜ-120D, δεν θα προλάβουν να το εντοπίσουν και να το εγκλωβίσουν, ή όταν θα το έχουν κάνει θα είναι πλέον πολύ αργά, γιατί θα έχουν εντοπιστεί πρώτα από το F-35 το οποίο θα έχει ήδη εκτοξεύσει όπλα εναντίον τους… Και περνάμε στους παθητικούς αισθητήρες εντοπισμού και εγκλωβισμού. Πρόκειται για εξοπλισμό που πλέον έχει παγιωθεί στα σύγχρονα μαχητικά ώς σταντάρ, περιλαμβάνοντας υπέρυθρους αισθητήρες (ΙR) και κάμερες ημέρας (ΤV) υψηλής ευαισθησίας και ευκρίνειας που μπορούν να εντοπίσουν στόχους στον αέρα και στο έδαφος από μεγάλες αποστάσεις, καταργώντας την ανάγκη εντοπισμού και στοχοποίησης μέσω εκπομπής ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας (ραντάρ). Αν και σε όλα τα μαχητικά 4,5 γενιάς υπάρχουν πλέον τέτοια συστήματα ενσωματωμένα, στο F-35 υιοθετήθηκε η πλήρης περιμετρική (360 μοίρες) κάλυψη, μέσω του συστήματος AN/AAQ-37 DAS (Distributed Aperture System). Όχι μόνο του πρόσθιου ημισφαιρίου. Το DAS περιλαμβάνει έξι κάμερες υπερύθρων υψηλής ευαισθησίας και ευκρίνειας περιμετρικά του αεροσκάφους, μέσω των οποίων μπορούν να εντοπιστούν βαλλιστικοί πύραυλοι (μεγάλη πηγή θερμότητας) ακόμη και σε αποστάσεις της τάξης των 1000+ χιλιομέτρων!

Κατά τον ίδιο τρόπο μπορούν να εντοπιστούν (ως πηγές θερμότητας…) και αεροσκάφη σε μεγάλες αποστάσεις, να εγκλωβιστούν και να εκτοξευθούν όπλα εναντίον τους. Εντελώς παθητικά. Μέρος του DAS είναι και το EOTS (Electro Optical Targeting System) που βρίσκεται στο κάτω τμήμα του ρύγχους και χρησιμοποιείται για στοχοποίηση εδάφους, αλλά και και το προβολικό σύστημα επί κάσκας Generation III F-35 OLED Helmet Display Unit (HDU), που συνδυάζει ενδείξεις HUD, λειτουργία διοπτρών νυχτερινής όρασης (NVG) και συστήματος στοχοποίησης όπως το JHMCS.

Συνοψίζοντας λοιπόν, στα πλεονεκτήματα του F-35 στην εναέρια μάχη, περιλαμβάνονται:

– Τα χαρακτηριστικά χαμηλής παρατηρησιμότητας (VLO) από σχεδίασης που περιορίζουν τις αποστάσεις αποκάλυψης και εγκλωβισμού του από τα ραντάρ αεράμυνας και τα ραντάρ των μαχητικών του αντιπάλου. Παρέχοντας κατά τον τρόπο αυτό το πλεονέκτημα “βλέπω πρώτος, ρίχνω πρώτος”, έναντι συμβατικής σχεδίασης μαχητικών.

– Η μεγάλη ποσότητα εσωτερικά μεταφερόμενου καυσίμου που επιτρέπει μεγάλη ακτίνα μάχης, ή μεγάλους χρόνους παραμονής στον αέρα σε αποστολές επιτήρησης, περιπολίας και κάλυψης φίλιων δυνάμεων. Παρέχει μεγαλύτερη επιχειρησιακή ευελιξία, περιορίζοντας την ανάγκη αξιοποίησης ιπτάμενων τάνκερ.

– Το προηγμένο συγκρότημα ηλεκτροοπτικών αισθητήρων με συνδυασμένη χρήση των DAS, EOTS και HDU (Gen III), εξασφαλίζει περιμετρική (360 μοιρών) παθητική στοχοποίηση αέρος και εδάφους σε μεγάλες αποστάσεις, που παρέχει τη δυνατότητα αξιοποίησης του F-35 και ώς πλατφόρμα ISR που μπορεί να τροφοδοτεί με απόλυτη επάρκεια με στοιχεία στοχοποίησης και εικόνα σε πραγματικό χρόνο, φίλιες πλατφόρμες στον αέρα, το έδαφος και την επιφάνεια της θάλασσας.

– Η πολύ μεγάλη μεταφορική ικανότητα σε οπλικό φορτίο αέρος – αέρος (συγκρίσιμη με αυτή του F-15X) σε διαμόρφωση non stealth (beast mode). Ήτοι 14 AIM-120 και δύο AIM-9.

Ώς μειονεκτήματα του F-35 στην εναέρια εντοπίζονται τα ακόλουθα:

– Περιορισμοί κόστους, επιδόσεων και πτητικών χαρακτηριστικών στην εναέρια μάχη από μικρές αποστάσεις.

– Εξαιρετικά περιορισμένη μεταφορική ικανότητα σε οπλικό φορτίο, σε διαμόρφωση VLO (stealth).

– Στην παρούσα έκδοση παραγωγής (Block 3), δεν έχουν ενσωματωθεί προηγμένοι πύραυλοι BVR μεγάλης ακτίνας, όπως ο AIM-120D και ο ευρωπαϊκός METEOR. Πράγμα που σημαίνει ότι σε περίπτωση που η Ελλάδα επιλέξει την προμήθεια της τώρα, θα επιβαρυνθεί με σημαντικά κόστη αναβάθμισης στο επίπεδο Block 4 στο μέλλον, με όλες τις αναβαθμίσεις που αυτή θα περιλάβει.

– Οι υποδεέστερες κινηματικές επιδόσεις (επιτάχυνση, βαθμός ανόδου, μέγιστη ταχύτητα πλεύσης, αδυναμία Supercruise (https://www.reddit.com/r/aviation/comments/37twlx/busting_the_f35_can_supercruise_myth/) σε σχέση όχι μόνο με το F-15EX, αλλά και με τα Eurofighter, Rafale, F-16, F/A-18E, περιορίζουν με τη σειρά τους το “φάκελο” εκτόξευσης πυραύλων αέρος – αέρος. Υπενθυμίζεται ότι όσο μεγαλύτερα είναι η ταχύτητα και το ύψος εκτόξευσης, τόσο μεγαλύτερη κινητική ενέργεια έχει το όπλο που κατευθύνεται προς ένα στόχο.

– Αδυναμία πλεύσης με υπερηχητικές ταχύτητες για παρατεταμένα χρονικά διαστήματα (https://www.defensenews.com/air/2020/04/24/the-pentagon-will-have-to-live-with-limits-on-f-35s-supersonic-flights/). Ανατρέχοντας στο δημοσίευμα που παραθέτουμε, διαπιστώνεται ότι πολλοί Αμερικανοί αξιωματούχοι, υποβαθμίζουν το γεγονός αυτό επισημαίνοντας ότι ούτως ή άλλως το F-35 δεν χρειάζεται να πετά υπερηχητικά για μεγάλα χρονικά διαστήματα γιατί αυτή η συνθήκη καταργεί τα πλεονεκτήματά του!

Χωρίς να έχει διευκρινιστεί αν οι περιορισμοί στο χρόνο πλεύσης με υπερηχητικές ταχύτητες ισχύουν και για την έκδοση F-35A της USAF, το γραφείο διαχείρισης του προγράμματος (JPO), περιορίστηκε στο να υποδείξει απλά την αποφυγή ανάπτυξης υπερηχητικών ταχυτήτων ή την υπερηχητική πλεύση μέχρι ένα συγκεκριμένο όριο ταχύτητας και για συγκριμένο χρόνο για τις εκδόσεις F-35B και -C! Επισημαίνοντας παράλληλα ότι το κόστος αποκατάστασης του συγκεκριμένου προβλήματος είναι απλά πολύ μεγάλο και άρα ασύμφορο… Φυσικά η ικανότητα ενός μαχητικού να αναπτύσσει γρήγορα και να διατηρεί για όσο χρειαστεί, υπερηχητικές ταχύτητες πλεύσης, ανεξάρτητα από την αύξηση της κατανάλωσης καυσίμου και του θερμικού του ίχνους, σε πολλές περιπτώσεις κρίνει και την έκβαση μίας αναμέτρησης στον αέρα… Πρέπει δηλαδή το πλήρωμά του να έχει τη δυνατότητα, αν το κρίνει αναγκαίο, να πετάξει γρήγορα για να “προλάβει” έναν εχθρικό σχηματισμό και να έρθει σε ευνοϊκές παραμέτρους βολής, ή να έχει τη δυνατότητα να απομακρυνθεί από μία περιοχή το ταχύτερο δυνατό, προκειμένου να διαφύγει από σοβαρό κίνδυνο…

– Ανυπαρξία δυνατότητας αξιοποίησης εξωτερικών δεξαμένων καυσίμου προς περαιτέρω αύξηση της ακτίνας μάχης σε non stealth (beast mode) διαμόρφωση.

Στη συνέχεια θα αναφερθούμε στις επιχειρησιακές αρετές κρούσης για το F-35 (Air to Ground). Λόγω των μεγαλύτερων διαστάσεων των όπλων που χρησιμοποιούνται, αλλά και του μεγαλύτερου βάρους τους, εδώ εισέρχονται πολλοί και μεγαλύτεροι περιορισμοί σε ότι αφορά στη διατήρηση των χαρακτηριστικών VLO (Very Low Observable) του μαχητικού.

Των χαρακτηριστικών stealth δηλαδή, ή χαμηλής παρατηρησιμότητας. Αυτό, είναι παράγοντας εξόχως ανασταλτικός από επιχειρησιακής πλευράς και μάλιστα με δεδομένο το γεγονός ότι το F-35 σχεδιάστηκε πρωτίστως ώς πλατφόρμα κρούσης (Strike Fighter). Από την άλλη πλευρά όπως θα δούμε, ώς σημαντικό πλεονέκτημα του F-35 θα πρέπει να προσμετρηθεί και εδώ η μεγάλη του εσωτερική χωρητικότητα σε καύσιμο (άρα μεγάλη ακτίνα μάχης), σε συνδυασμό με την μεγάλη του μεταφορική ικανότητα σε οπλικό φορτίο εξωτερικά. Αποστολές Εγγύς Υποστήριξης (CAS-Close Air Support). Iσχύουν και εδώ τα ίδια πράγματα που ισχύουν για το ρόλο της αστυνόμευσης του FIR Αθηνών. Σε διαμόρφωση VLO το μαχητικό μπορεί να φέρει μόλις δύο βόμβες καθοδήγησης INS/GPS (JDAM) ή καθοδήγησης λέιζερ (LGB) των 500 ή των 1000 ή των 2000 λιβρών. Μαζί με δύο πυραύλους αέρος – αέρος για σκοπούς αυτοπροστασίας. Το οπλικό αυτό φορτίο κρίνεται μάλλον ανεπαρκές για το ρόλο της εγγύς υποστήριξης. Ακόμη και υπό την προϋπόθεση της μεταφοράς εσωτερικά οκτώ βομβών SDB-I. Υπό αυτή τη διαμόρφωση κατά συνέπεια και παρά τη μεγάλη του ακτίνα και αυτονομία (μεγάλος χρόνος παραμονής πάνω από το πεδίο επιχειρήσεων), δεν είναι κατάλληλο για τέτοιου είδους αποστολές.

Από την άλλη πλευρά η μεγάλη του αυτονομία σε συνδυασμό με τη μεγάλη του μεταφορική ικανότητα σε όπλα εξωτερικά (συνολικού βάρους 22.000 λιβρών – 11 περίπου τόνων) σε διαμόρφωση beast mode, δεν αναιρούν το γεγονός ότι θα λειτουργήσει ακριβώς όπως και ένα συμβατικό μαχητικό. Ή όπως ένα καθαρόαιμο επιθετικό αεροσκάφος, για όσες αεροπορικές δυνάμεις εξακολουθούν να διατηρούν το είδος σε υπηρεσία. Συνεπώς το F-35 μπορεί να αξιοποιηθεί όπως το Α-10 ή το ρωσικό Su-25, παραμένοντας πάνω από την περιοχή ενδιαφέροντος φορτωμένο με αρκετά όπλα για μεγάλο χρονικό διάστημα. Σε σχέση με τις 18.000 λίβρες εσωτερικού καυσίμου του F-35A, το επιθετικό Α-10 φέρει μόλις 11.000 λίβρες (περί τα 5.500 κιλά). Η κατανάλωση καυσίμου όμως, λόγω του μεγαλύτερου βάρους και του μεγαλύτερου κινητήρα του F-35, είναι κατά 50% περίπου μεγαλύτερη (https://www.armed-services.senate.gov/imo/media/doc/Gilmore_04-26-16.pdf) σε σχέση με το Α-10.

Σε ότι αφορά στην τρωτότητά του F-35 από πυραυλικά αντιαεροπορικά συστήματα μικρής ακτίνας ή φορητά (MANPADS), είναι το ίδιο ή και περισσότερο ευάλωτο, λόγω του μεγαλύτερου θερμικού του ίχνους (σε σχέση με το Α-10). Για τέτοιου είδους πυραυλικά αντιαεροπορικά επομένως το F-35 είναι εύκολος στόχος. Παράλληλα δε, όπως και όλα τα πολλαπλών ρόλων μαχητικά, δεν διαθέτει τα ειδικά χαρακτηριστικά των επιθετικών αεροσκαφών. Τα οποία βέβαια έχουν εγκαταλειφθεί (κυρίως λόγω των MANPADS) εδώ και δεκαετίες. Όπως το Α-7 Corsair για παράδειγμα, έτσι και το Α-10, ή το ρωσικό Su-25 Frogfoot, ενσωμάτωναν ειδικά χαρακτηριστικά για επιχειρήσεις CAS. Μεγάλο πτερυγικό διάταμα για άριστα πτητικά χαρακτηριστικά και ευελιξία σε μικρά ύψη και μικρές ταχύτητες πτήσης, κινητήρες υψηλού λόγου παράκαμψης (turbofan) για περιορισμό της κατανάλωσης καυσίμου (μεγάλη ακτίνα και αυτονομία) και περιορισμό του θερμικού ίχνους του αεροσκάφους, θωράκιση γύρω από το πιλοτήριο καθώς και στην κοιλιά του αεροσκάφους για την προστασία κρίσιμων συστημάτων από πυρά όπλων μικρού διαμετρήματος και φυσικά διπλά υδραυλικά συστήματα και συστήματα τροφοδοσίας καυσίμου και λιπαντικού.

Όλα αυτά τα ειδικά χαρακτηριστικά έχουν εκλείψει στα σύγχρονα μαχητικά πολλαπλών ρόλων (όχι μόνο στο F-35), επειδή τα φορητά πυραυλικά αντιαεροπορικά συστήματα (MANPADS – Man Portable Air Defence Systems), τα έχουν καταστήσει περιττά. Τεράστια πρόσφατη επιβεβαίωση της πραγματικότητας αυτής είναι το γεγονός ότι οι Ρώσοι σταμάτησαν οριστικά τις επιχειρήσεις επιθετικών Su-25 στη Συρία, μετά την απώλεια δύο τέτοιων αεροσκαφών κατά την αρχική περίοδο της εμπλοκής τους το Φθινόπωρο του 2014.

Συνέχισαν τις προσβολές επίγειων στόχων με αεροσκάφη Su-24 αρχικά και κατόπιν και Su-34 από μεγάλα ύψη, αξιολογώντας τα αποτελέσματα κάθε αποστολής με τη χρήση drones και UAV. Όσο για την καταλληλότητα του F-35 για τη διενέργεια αποστολών CAS, οι ίδιοι οι Αμερικανοί (https://www.afrc.af.mil/News/Article/2894534/idaho-ang-a-10-marine-f-35-pilots-train-together/) περιγράφουν την συνεργασία τους με επιθετικά A-10 ώς εξής: Τα Α-10 (εκσυγχρονισμένα A-10C)της 190 Μοίρας, λειτούργησαν στις συνεργατικές αποστολές με F-35B (του USMC) ώς προωθημένοι εναέριοι καταδείκτες στόχων (FAC-A/Forward Air Control (Airborne)), εντοπίζοντας τους στόχους και διαβιβάζοντας τη θέσης τους (μέσω data link) στα F-35B (που πετούσαν πιο πίσω και πιο ψηλά…), προκειμένου αυτά να τους προσβάλλουν με τα κατάλληλα όπλα, εξασφαλίζοντας στις φίλιες δυνάμεις στο έδαφος, μεγαλύτερη ασφάλεια και ευχέρεια κινήσεων. Πρόκειται για έμμεση παραδοχή του ότι προσβολές CAS με την αυστηρή έννοια του όρου, δεν γίνονται από μαχητικά F-35. Εκεί που πλεονεκτεί το μαχητικό και στις τρεις εκδόσεις του, είναι η δυνατότητά του να προσβάλει ώς επί το πλείστον σταθερούς στόχους από μεγάλα ύψη με κατευθυνόμενα όπλα όπως βόμβες JDAM (GBU-31) και καθοδήγησης λέιζερ (GBU-12), αξιοποιώντας τόσο το ραντάρ AN/APG-81, όσο και το συγκρότημα ηλεκτροοπτικών EOTS στο κάτω τμήμα του ρύγχους. Προς το παρόν όμως τα όπλα αυτά δεν του επιτρέπουν να επιχειρεί από ασφαλείς αποστάσεις. Αναφερόμαστε σε καλά οργανωμένες αντιαεροπορικές άμυνες με πυραυλικά συστήματα μέσης και μεγάλης ακτίνας.

Προσβολές ακριβείας από μεγάλες αποστάσεις.

Διείσδυση από μικρό ύψος: Όπως ένα μαχητικό τέταρτης γενιάς εξοπλισμένο με τα ατρακτίδια στοχοποίησης και ναυτιλίας μικρού ύψους του συστήματος LANTIRN, έτσι και το F-35 και μάλιστα με μεγαλύτερη ακτίνα και οπλικό φορτίο μπορεί να εκτελέσει αποστολές κρούσης, με διείσδυση πάνω από το εχθρικό έδαφος σε μικρό ύψος και αιφνίδια προσβολή επίγειων στόχων. Με τη χρήση βομβών καθοδήγησης λέιζερ και δευτερευόντως JDAM. Oι αισθητήρες του (APG-81, EOTS, DAS) το καθιστούν ιδανικό για το ρόλο αυτό.

Προς το παρόν το πρόβλημα του μαχητικού σε τέτοιου είδους αποστολές, εντοπίζεται στους περιορισμούς του συστήματος απεικόνισης και στοχοποίησης επί κάσκας HMDS (Helmet Mounted Display System) ή HDU (Helmet Display Unit) κόστους 400.000 δολαρίων στην έκδοση GEN III της Collins Aerospace. Ισχύουν περιορισμοί ώς πρός τις επιχειρήσεις από καταστρώματα αεροπλανοφόρων υπό συνθήκες σκότους (τα F-35C επιχειρούν προς το παρόν μόνο υπό το φως της ημέρας), ενώ σύμφωνα με το AirforceTimes (https://www.airforcetimes.com/news/your-air-force/2021/12/08/f-35-helmets-that-fix-green-glow-are-on-their-way-but-not-to-the-air-force/), το πρόβλημα του “green glow effect” εξακολουθεί να υφίσταται και στα αναβαθμισμένα συστήματα Gen IIΙ. Σε ότι αφορά στις δυνατότητες προσβολής επίγειων στόχων (σταθερών και κινούμενων) από μεγάλες αποστάσεις άνω των 100 χιλιομέτρων, προς το παρόν και σε καθαρά πρακτικό επίπεδο περιορίζονται στο μόνο όπλο που μπορεί να αξιοποιηθεί ώς stand off, επάνω στο F-35A. Είναι η βόμβα ανεμοπορίας GBU-39 SDB I, με ακτίνα 110 περίπου χιλιομέτρων. Οκτώ μονάδες μπορούν να μεταφερθούν εσωτερικά στις καταπακτές οπλισμού του αεροσκάφους, ενώ δεν υπάρχουν ασφαλείς πληροφορίες που να επιβεβαιώνουν δυνατότητα εξωτερικής μεταφοράς περισσότερων τέτοιων βομβών. Αναφερόμαστε δε στο F-35A που προτείνεται στην Ελλάδα και όχι στα F-35B και -C.

Τα όπλα αέρος – εδάφους/επιφανείας, παραμένουν ένα από τα μεγαλύτερα ζητούμενα στο πρόγραμμα F-35. Σύμφωνα με την Υπηρεσία Ερευνών του Κογκρέσου των ΗΠΑ (https://sgp.fas.org/crs/weapons/RL30563.pdf) το σύνολο των νέων προηγμένων όπλων, μεγάλης ακτίνας, παραπέμπεται για πιστοποίηση – ενσωμάτωση στα αεροσκάφη διαμόρφωσης Block 4 από το 2025 – 2026 και μετά δηλαδή. Επομένως, όπλα όπως το AGM-158 JASSM, ή το JASSM-ER και το LRASM ώς εξωτερικά φερόμενα, μαζί με τον JSM (Joint Strike Missile) που είναι πρωτίστως αντιπλοϊκός ή τον πύραυλο AGM-88E AARGM ( https://defencereview.gr/pyrayloi-anti-rantar-i-opla-makroy-pli/) που είναι όπλο αντι – ραντάρ και θα φέρονται εσωτερικά, θα είναι διαθέσιμα στο … μέλλον! Και εδώ φυσικά αναφέρεται (στην έκθεση της Υπηρεσίας Ερευνών του Κογκρέσου) μία σημαντική και εξαιρετικά κρίσιμη λεπτομέρεια που θα μας απασχολήσει σίγουρα στο μέλλον. Στη σελίδα 20 μεταξύ πολλών άλλων εξόχως αποκαλυπτικών, αναφέρεται ότι: Η διαμόρφωση Block 4 δεν θα είναι εφαρμόσιμη σε όλα τα F-35. Θα απαιτεί τα αεροσκάφη να είναι αναβαθμισμένα από πλευράς εξοπλισμού στο επίπεδο TR-3 (Technical Refresh 3). Νέας παραγωγής F-35 με την προδιαγραφή εξοπλισμού TR-3, θα κατασκευαστούν ώς Lot 15 εντός του 2023!

Είναι τουλάχιστον απορίας άξιο, το πώς είναι δυνατόν μετά από περισσότερα από 15 χρόνια ανάπτυξης (η φάση SDD τερματίστηκε επίσημα το 2018, αφήνοντας πίσω της 873 παρατηρήσεις – 13 κατηγορίας 1- οι οποίες θα αποκατασταθούν μέσω της διαδικασίας C2D2), να έχουν πιστοποιηθεί στο F-35 τόσο λίγα όπλα. Σημαντικοί εταίροι του προγράμματος όπως οι Βρετανοί (Level 1) και οι Νορβηγοί (Level 2) αναγκάστηκαν να καταβάλλουν σημαντικά ποσά για την πιστοποίηση – ενσωμάτωση των METEOR, SPEAR 3 και ASRAAM οι μεν και του JSM οι δε, χωρίς να γνωρίζουμε αν τα κόστη αυτά θα αφαιρεθούν τελικά από την συνδρομή τους στο πρόγραμμα. Τούτων λεχθέντων, το F-35A έχει προς το παρόν εξαιρετικά περιορισμένες δυνατότητες σε αποστολές μακρού πλήγματος με stand – off όπλα, ενώ δεν έχει καν αντιπλοϊκή ικανότητα.

Βιομηχανικά και επιχειρησιακά ανταλλάγματα. Ανύπαρκτα για την Ελλάδα μέχρι αποδείξεως του εναντίου… Όπως και στο παρελθόν με τις περιπτώσεις του F-104G και του F-16, έτσι και σήμερα οι ΗΠΑ προσφέροντας δελεαστικά ανταλλάγματα, έχουν κατορθώσει να επιβάλλουν το F-35 στην ευρωπαϊκή Ήπειρο. Από τα ανταλλάγματα αυτά η Ελλάδα για άλλη μία φορά θα μείνει εκτός. Η ιστορία επαναλαμβάνεται λοιπόν. Από όποια πλευρά και αν την εξετάσουμε. Τα ανταλλάγματα στα οποία αναφερόμαστε είναι βιομηχανικά, οικονομικά, ενεργειακά και εξοπλιστικά. Τα στοιχεία αποκαλύπτουν ότι το μαχητικό θα χρειαστεί σημαντικά κεφάλαια για να καταστεί επιχειρησιακά πλήρως εκμεταλλεύσιμο σε όλους τους ρόλους και απόλυτα αξιόπιστο. Οι ευρωπαϊκές χώρες επομένως που επέλεξαν το F-35, βασίστηκαν πρωτίστως σε αυτά τα ανταλλάγματα και όχι στις επιχειρησιακές αρετές του. Αυτό επιβεβαιώνουν άλλωστε και οι δηλώσεις ανώτατων αξιωματικών της Αμερικανικής Αεροπορίας (https://defencereview.gr/h-meta-f-35-epochi-gia-tin-amerikaniki-aero/).

Η Ελλάδα έχοντας ήδη παραχωρήσει όλες τις διευκολύνσεις που της ζητήθηκαν από της ΗΠΑ, έχει ήδη υπογράψει πενταετή συμφωνία “αμυντικής συνεργασίας”, άλλη μία περιβόητη MDCA, χωρίς να έχει εξασφαλίσει το παραμικρό αντάλλαγμα από την πλευρά του υπερατλαντικού συμμάχου της. Αντιθέτως, έχει υποχρεωθεί σε αγορές υλικού το οποίο βρισκόταν αρκετά πίσω στη λίστα προτεραιοτήτων, αχρηστεύοντας πλατφόρμες κρίσιμες για την άμυνά της. Σήμερα καλείται λόγω της μεγάλης ηλικίας των φρεγατών MEKO 200HN να τις απαξιώσει σταδιακά και να τις αποσύρει από την ενεργό υπηρεσία, ενώ ένα πρόγραμμα εκσυγχρονισμού τους θα μπορούσε να έχει ξεκινήσει από το 2017-2018. Aντί αυτού επέλεξε την προμήθεια εφτά νέων ανθυποβρυχιακών ελικοπτέρων MH-60R, έναντι 600 εκατομμυρίων δολαρίων. Στην περίπτωση του F-35 και πάλι δεν πρόκειται να υπάρξει κανένα αντάλλαγμα. Σε βιομηχανικό επίπεδο η κατασκευάστρια εταιρεία έχει ξεκαθαρίσει ότι το βιομηχανικό έργο έχει ήδη αποδοθεί στους εταίρους του προγράμματος, από τα αρχικά του στάδια. Σε καθαρά επιχειρησιακό επίπεδο τα πράγματα είναι εξίσου δυσοίωνα. Υπό την έννοια ότι μέχρι τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές οι ΗΠΑ δεν έχουν αποδεσμεύσει κανένα απολύτως κρίσιμο όπλο στην Ελλάδα για αξιοποίηση από τις ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις.

Δεν αναφερόμαστε μόνο στον νέας γενιάς, διττού ρόλου (αντιπλοϊκό και εναντίον στόχων στο έδαφος) NSM που δεν παραγγέλθηκε μαζί με τα MH-60R, αλλά και στον παλιότερο αερομεταφερόμενο Harpoon. Μία ανάγνωση στην έγκριση του State Department στην προμήθεια του F-35A στη Φιλανδία (https://www.dsca.mil/press-media/major-arms-sales/finland-f-35-joint-strike-fighter-aircraft-air-air-missiles-and-air) διαβεβαιώνει ότι μεταξύ των όπλων που αποδεσμεύονται προς αγορά από τη χώρα αυτή, είναι και το AGM-158B-2 JASSM-ER. Μπορεί η πιστοποίησή του να μην έχει ακόμα ολοκληρωθεί, όμως η αποδέσμευση ισχύει… Το ίδιο συμβαίνει και με τον JSM, ο οποίος παρόλα αυτά έχει ήδη παραγγελθεί από την Ιαπωνία (https://www.janes.com/defence-news/news-detail/japan-to-begin-receiving-joint-strike-missiles-from-april-2021). Το μόνο που χρειαζόταν η Ελλάδα ήταν μία πίστωση χρόνου ώστε να μπορέσει να επαναφέρει σε λειτουργική κατάσταση υλικό που είχε απαξιωθεί και εγκαταλειφθεί την περασμένη δεκαετία ελέω μνημονίων. Σε ότι αφορά στο F-35 μπορεί κάλλιστα να λάβει μία απόφαση με μεγαλύτερα περιθώρια ασφάλειας και μικρότερο ρίσκο υπερκοστολογήσεων, μετά το 2025 – 2026. Από ότι όλα δείχνουν αυτό δεν πρόκειται να συμβεί. Για όσους δεν το γνωρίζουν ή το έχουν ήδη ξεχάσει, η Ελλάδα υλοποίησε τέσσερα προγράμματα Peace Xenia για την προμήθεια ισάριθμων διαφορετικών εκδόσεων του μαχητικού F-16 σε 170 μονάδες, τα τελευταία 35 χρόνια. Σήμερα καλείται να απαξιώσει οριστικά, να πετάξει δηλαδή, τα 70 από αυτά (Block 30 και Block 50), μετά το 2025. Γιατί εδώ και πολλά χρόνια με διάφορα προσχήματα και δικαιολογίες, αρνείται τον εκσυγχρονισμό τους και εξακολουθεί να αξιοποιεί επιχειρησιακά τα γηραιά Phantom.