Από την εμφάνιση των αρμάτων μάχης, στη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου (Α’ ΠΠ), μέχρι και σήμερα διατηρείται ακέραιος ένας αέναος κύκλος: Η εμφάνιση καλύτερα προστατευμένων αρμάτων μάχης οδηγεί στην ανάπτυξη φονικότερων και πιο αποτελεσματικό αντιαρματικών συστημάτων και αντίστροφα.

Αυτός ο κύκλος φάνηκε να έχει τελικό κινητή τα αντιαρματικά συστήματα, καθώς καλύτερα προστατευμένα άρματα μάχης σήμαινε συνήθως ένα πράγμα: Περισσότερη θωράκιση. Η περισσότερη θωράκιση όμως αύξανε το ολικό βάρος των αρμάτων, άρα δημιουργούσε την ανάγκη για ισχυρότερους κινητήρες. Η διαρκής τοποθέτηση επιπλέον θωράκισης και ισχυρότερων κινητήρων, εκ των πραγμάτων, δεν θα μπορούσε να συνεχιστεί στο διηνεκές, τόσο για τεχνικούς όσο και για οικονομικούς λόγους.

Με άλλα λόγια η διατρητική ικανότητα των αντιαρματικών συστημάτων αυξανόταν ταχύτερα από τον ρυθμό εξέλιξης της ισχύος της θωράκισης. Έπρεπε λοιπόν να βρεθεί μια άλλη λύση, ελαφριά και αποτελεσματική. Και φαίνεται ότι βρέθηκε στα ενεργητικά συστήματα αυτοπροστασίας. Τα ενεργητικά συστήματα αυτοπροστασίας είναι ελαφριά σε βάρος, οικονομικά και βασίζονται στο τρίπτυχο ραντάρ, ηλεκτρονικός υπολογιστής και αντίμετρα.

Τα ραντάρ των ενεργητικών συστημάτων αυτοπροστασίας είναι ηλεκτρονικής σάρωσης και χρησιμοποιούνται για την έρευνας της πέριξ του άρματος περιοχής και φυσικά τον εντοπισμό της επερχόμενης απειλής. Τα ραντάρ είναι τοποθετημένα περιμετρικά του οχήματος, έτσι ώστε να καλύπτουν όλο το τόξο των 360^ο μοιρών και να εντοπίζουν την απειλή σε αποστάσεις πάνω από τα 600 μέτρα, με τα 500 μέτρα να θεωρείται το απολύτως ελάχιστο για βλήματα υψηλής εκρηκτικότητας (HEAT : High-Explosive Anti-Tank), ενώ για βλήματα κινητικής ενέργειας (APFSDS : Armour-Piercing Fin-Stabilized Discarding Sabot) η επιθυμητή απόσταση εντοπισμού είναι τα 700-800 μέτρα.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι από τη φάση της ανάπτυξης ακόμα, προέκυψε ζήτημα στην αντιμετώπιση των βλημάτων κινητικής ενέργειας. Και αυτό διότι η αναχαίτιση ενός βλήματος κινητικής ενέργειας είναι ποιο δύσκολη υπόθεση, σε σχέση με την αντιμετώπιση των βλημάτων HEAT, διότι τα βλήματα κινητικής ενέργειας κινούνται με μεγαλύτερη ταχύτητα από τα HEAT, ενώ και το οπτικό τους ίχνος είναι μικρότερο, σε σχέση με το οπτικό ίχνος των HEAT.

Αυτή η διαφοροποίηση, σε ταχύτητα και μέγεθος, πρακτικά σημαίνει ότι τα ενεργητικά συστήματα αυτοπροστασίας θα πρέπει να εντοπίζουν τα βλήματα κινητικής ενέργειας από μεγαλύτερη απόσταση, έτσι ώστε να δίδεται ο απαιτούμενος χρόνος αντίδρασης και αναχαίτιση. Η λύση στο πρόβλημα ήλθε από την ανάπτυξη ενός παθητικού υπέρυθρου αισθητήρα ανίχνευσης, ο οποίος επιτρέπει στα ενεργητικά συστήματα αυτοπροστασίας να εντοπίζουν βλήματα κινητικής ενέργειας από μεγάλες αποστάσεις.

Ο ηλεκτρονικός υπολογιστής ευθύνεται για τον έλεγχο και τη διοίκηση πυρός του συστήματος. Ο ηλεκτρονικός υπολογιστής υπολογίζει με ακρίβεια, την ταχύτητα, την τροχιά και το σημείο όπου θα πραγματοποιηθεί η αναχαίτιση. Συνολικά η ταχύτητα του ηλεκτρονικού υπολογιστή επιτρέπει στο ενεργητικό σύστημα αυτοπροστασίας να ολοκληρώνει τον επιχειρησιακό του κύκλο σε ένα χιλιοστό του δευτερολέπτου (εντοπισμός της απειλής, υπολογισμός των δεδομένων, εντολή και εκτόξευση των αντιμέτρων και αναχαίτιση της απειλής). Για να κατανοήσουμε το μέγεθος, αντίδραση εντός ενός χιλιοστού του δευτερολέπτου σημαίνει ικανότητα αναχαίτισης αντιαρματικού βλήματος που εκτοξεύτηκε μόλις δύο (2) μέτρα από το άρμα.

Τα αντίμετρα χρησιμοποιούνται για την εξουδετέρωση της επερχόμενης απειλής. Το διαμέτρημα των αντιμέτρων διαφέρει και είναι συνάρτηση του οχήματος: Σε ελαφρά θωρακισμένα οχήματα (τακτικά) το διαμέτρημα των αντιμέτρων είναι περί τα 300 χιλιοστά, ενώ για τα άρματα μάχης και τα τεθωρακισμένα οχήματα είναι μεταξύ 450-500 χιλιοστών. Τα αντίμετρα εκτοξεύονται και σε συγκεκριμένο σημείο εκρήγνυται και απελευθερώνουν μεγάλη ποσότητα συγκεντρωμένης ενέργειας ή θραύσματα, εστιασμένα στο σημείο, ακριβώς μπροστά από την τροχιά της αντιαρματικής απειλής. Ουσιαστικά δημιουργούν ένα φονικό ωστικό κύμα, μέσα στο οποίο καταστρέφεται η απειλή.

Οι εκτοξευτές των αντιμέτρων, όπως και τα ραντάρ, είναι τοποθετημένοι περιμετρικά του οχήματος, έτσι ώστε να καλύπτουν όλο το τόξο των 360^ο μοιρών. Η αναχαίτιση πραγματοποιείται σε απόσταση 1-2 μέτρων από το άρμα μάχης ή το τεθωρακισμένο όχημα. Ο λόγος είναι διττός. Πρώτον, διότι σε τέτοια απόσταση το αντίμετρο ελαχιστοποιεί την πιθανότητα κυκλικού σφάλματος, καθώς στο μέγιστο βεληνεκές των 1-2 μέτρων εξουδετερώνονται όσοι απρόβλεπτοι παράγοντες θα μπορούσαν να μειώσουν ή να περιορίσουν την ακρίβεια του αντιμέτρου. Δεύτερον, η αναχαίτιση της απειλής στα 1-2 μέτρα, σημαίνει ότι το Πεζικό που ακολουθεί το άρμα μάχης θα πρέπει να βρίσκεται μόλις πέντε (5) μέτρα μακριά από την έκρηξη, έτσι ώστε να παραμείνει ασφαλής. Με άλλα λόγια περιορίζεται στο ελάχιστο η αναγκαία έκθεση του Πεζικού στο εχθρικό πυρ.

Τα ενεργητικά συστήματα αυτοπροστασίας αναπτύχθηκαν κυρίως με το βλέμμα στις επιχειρήσεις εντός κατοικημένων περιοχών, εκεί δηλαδή που ο χρόνος αντίδρασης κατά μιας απειλής, όπως είναι τα φορητά RPG, είναι ελάχιστος. Ωστόσο, πλέον η χρήση τους δεν περιορίζεται μόνο στις επιχειρήσεις εντός πόλεων, αλλά μπορούν να χρησιμοποιηθούν και σε επιχειρήσεις καταστολής ανταρτικών δυνάμεων, σε ορεινές περιοχές, ή σε συμβατικές επιχειρήσεις τεθωρακισμένων δυνάμενων σε ανοικτό πεδίο. Σοβαρό μειονέκτημα των ενεργητικών συστημάτων αυτοπροστασίας αποτελεί η αδυναμία τους να ανταποκριθούν σε επιθέσεις κορεσμού, δηλαδή σε επιθέσεις από πολλαπλά αντιαρματικά βλήματα από διαφορετικές κατευθύνσεις, ιδιαίτερα στην κατακόρυφο (Top Attack).

Ενώ αρχικά αναπτύχθηκαν για τα άρματα μάχης, η χρήση των ενεργητικών συστημάτων αυτοπροστασίας έχει διευρυνθεί και πλέον τοποθετούνται και σε τεθωρακισμένα οχήματα μάχης και μεταφοράς προσωπικού, καθώς και σε ελαφρά θωρακισμένα οχήματα γενικής χρήσης, κατηγορίας HMMWV, για παράδειγμα. Για ελαφρά θωρακισμένα οχήματα το τυπικό βάρος ενός ενεργητικού συστήματος αυτοπροστασίας είναι μεταξύ 100-200 κιλών, ενώ η χρήση του απαιτεί την κατανάλωση ενέργειας 250-300 Watt. Για τα τεθωρακισμένα οχήματα μάχης και μεταφοράς προσωπικού το τυπικό βάρος αυξάνει στα 200-350 κιλά, ενώ η κατανάλωση ενέργειας είναι της τάξεως των 350-600 Watt. Για τα άρματα μάχης το τυπικό βάρος ενός ενεργητικού συστήματος αυτοπροστασίας ανέρχεται στα 400-600 κιλά και η κατανάλωση ενέργειας στα 600-800 Watt.

Στη διεθνή αγορά υπάρχουν αρκετά ενεργητικά συστήματα αυτοπροστασίας. Το πλέον διαδεδομένο σύστημα είναι το ισραηλινό Trophy, το οποίο έχει δοκιμαστεί σε πραγματικές συνθήκες μάχης στη Γάζα, από τα ισραηλινά άρματα μάχης Merkava Mk.4. Έχει αναπτυχθεί σε τρείς (3) διαφορετικές εκδόσεις: HV (Heavy Vehicle), MV (Medium Vehicle) και LV (Light Vehicle). Εκτός από το Ισραήλ, έχει επιλεγεί και από τον Αμερικανικό Στρατό, για την εγκατάσταση του σε άρματα μάχης M-1A2 SEP(v)2 Abrams.

Η επιλογή του Trophy έγινε ως ενδιάμεση λύση, μέχρι την έλευση του υπό ανάπτυξη συστήματος Quick Kill, το οποίο αναπτύσσει η Raytheon, στο πλαίσιο του προγράμματος MAPS (Modular Active Protection System). Εκτός από τη Raytheon, το πρόγραμμα διεκδικεί και η Lockheed Martin. The Quick Kill, ξεκίνησε να αναπτύσσεται ως τμήμα του προγράμματος FCS (Future Combat Systems). Το έτερο ενεργητικό σύστημα αυτοπροστασίας αμερικανικής προέλευσης είναι το Iron Curtain της Artis, η οποία πλέον ανήκει, κατά 51%, στην ισραηλινή Plasan Sasa. Η Artis αναπτύσσει το Iron Curtain, υπό την αιγίδα του ερευνητικού οργανισμού DARPA (Defense Advanced Research Projects Agency) και σε συνεργασία με τον όμιλο Mustang Technology.

Στην Ευρώπη, η γερμανική Rheinmetall, μέσω της εταιρίας ADS Gesellschaft fόr aktive Schutzsysteme (η Rheinmetall κατέχει το 74% των μετοχών, ενώ το υπόλοιπο 26% κατέχει η IBD Deisenroth) έχει αναπτύξει το AMAP-ADS (Advanced Modular Armour Protection-Active Defence System) για χρήση τόσο από άρματα μάχης όσο και από τεθωρακισμένα οχήματα μάχης και μεταφοράς προσωπικού, ενώ το 2012 παρουσίασε την έκδοση ADS CAB για χρήση από ελαφρά θωρακισμένα οχήματα και στρατιωτικά φορτηγά.

Η επίσης γερμανική Diehl αναπτύσσει το AVePS, το οποίο ομοιάζει με το ισραηλινό Iron Fist, ενώ και η KMW παρουσίασε το δικό της ενεργητικό σύστημα αυτοπροστασίας, το Aktives Schutzsystemwas, κατά τη διάρκεια της διεθνούς έκθεσης «AUSA 2012». Η ευρωπαϊκή κοινοπραξία Cassidian, έχει αναπτύξει το MUSS (Multifunktionales Selbstschutz-System), το οποίο στηρίζεται στη χρήση του συστήματος προειδοποίησης επερχόμενου βλήματος AN/AAR-60P MILDS και του συστήματος εντοπισμού λέιζερ COLDS. Στην Ιταλία η OTO Melara αναπτύσσει το Scudo, ενώ η σουηδική Saab έχει αναπτύξει το LEDS (Land Electronic Defence System).

Στην Κίνα η NORINCO έχει αναπτύξει το GL5, ενώ η Ρωσία, η οποία έχει μακρά παράδοση στον τομέα της ανάπτυξης ενεργητικών συστημάτων αυτοπροστασίας, έχει αναπτύξει, για τα άρματα μάχης και τα τεθωρακισμένα οχήματα της οικογένειας Armata, το σύστημα Afghanit. Το Afghanit ενσωματώνει ραντάρ χιλιομετρικού κύματος για τον εντοπισμό απειλών που κινούνται με μέγιστη ταχύτητα 1.700 μέτρα το δευτερόλεπτο, ενώ σκοπός είναι η ανάπτυξη μιας βελτιωμένης έκδοσης, ικανής να εντοπίζει στόχους που κινούνται με μέγιστη ταχύτητα 3.000 μέτρων το δευτερόλεπτο. Το Afghanit αναμένεται να αντικαταστήσει σε υπηρεσία τα συστήματα Arena, τα οποία εντάχθηκαν σε υπηρεσία το 1993 και, με τη σειρά τους, αντικατέστησαν τα συστήματα Drozd, που εντάχθηκαν σε υπηρεσία την περίοδο 1977-1978.

Η ουκρανική Microtek έχει αναπτύξει το σύστημα Zaslon (Pulat), το οποίο έχει επιλεγεί από την Τουρκία στο πλαίσιο του προγράμματος «Firat», δηλαδή του προγράμματος αναβάθμισης 200 συνολικά αρμάτων μάχης του Τουρκικού Στρατού, εκ των οποίων 40 Leopard-2A4, 120 M-60T και 40 M-60A3 TTS.

Το Zaslon μπορεί να αναχαιτίσει απειλές, οι οποίες κινούνται με μέγιστη ταχύτητα 1.200 μέτρα το δευτερόλεπτο. Αποτελείται από ένα ραντάρ εντοπισμού επερχόμενης απειλής, ένα σύστημα καθοδήγησης και τους εκτοξευτές των αντιμέτρων. Στη βασική του διαμόρφωση προστατεύει το άρμα μάχης σε τόξο 180^ο, ενώ με την εγκατάσταση επιπλέον αισθητήρων και εκτοξευτών αναλώσιμων μπορεί να καλυφθεί ολόκληρο το τόξο των 360^ο. Το αντίμετρο δεν εκτοξεύεται με την έννοια της κατευθυνόμενης εκτόξευσης που πραγματοποιεί το Trophy, το οποίο χρησιμοποιεί πυροτεχνικά αντίμετρα, αλλά εκτοξεύεται-εξέρχεται του εκτοξευτή και εκρήγνυται εντός ενός μέτρου από το όχημα-φορέα, προς την κατεύθυνση της επερχόμενης απειλής. Το ωστικό κύμα που παράγεται από την έκρηξη προκαλεί είτε την πρόωρη έκρηξη του αντιαρματικού ή την αλλαγή της πορείας του και την αστοχία του.

Υπενθυμίζουμε ότι, σύμφωνα με ανακοίνωση της Aselsan, η οποία έχει αναλάβει την υλοποίηση του προγράμματος «Firat», αποφασίστηκε να αναβαθμιστούν και τα 170 M-60T στο επίπεδο «Firat». Σύμφωνα πάντα με την Aselsan, το κόστος του προγράμματος αναβάθμισης των επιπλέον 50 M-60T ανέρχεται στο ποσό των € 96,7 εκατομμυρίων, ενώ το κόστος του προγράμματος αναβάθμισης των 200 Leopard-2A4, M-60T και M-60A3 TTS είναι της τάξεως των € 206 εκατομμυρίων. Το πρόγραμμα «Firat» ξεκίνησε στα μέσα Μαρτίου με χρονοδιάγραμμα ολοκλήρωσης τα τέλη του 2018, για τα 200 άρματα μάχης, και τα μέσα του 2019, για τα επιπλέον 50 M-60T.

Η επιλογή του Zaslon έγινε ως ενδιάμεση λύση, μέχρι την έλευση του υπό ανάπτυξη ενεργητικού συστήματος αυτοπροστασίας Akkor της Aselsan, το οποίο βρίσκεται σε φάση δοκιμών. Το πρόγραμμα Akkor ξεκίνησε το Νοέμβριο του 2015 με την υπογραφή της σχετικής σύμβασης ύψους $ 54 εκατομμυρίων. Η ανάπτυξη του εντάσσεται στο γενικότερο πρόγραμμα ανάπτυξης του άρματος μάχης Altay. Το Akkor περιλαμβάνει αισθητήρες προειδοποίησης εκπομπής δέσμης λέιζερ, εκτοξευτές καπνογόνων βομβίδων, τέσσερα ραντάρ για περιμετρική κάλυψη σ’ ολόκληρο το τόξο των 360^ο και πολλαπλούς εκτοξευτές αντιμέτρων. Ωστόσο, αν και οι αρχικές προβλέψεις έκαναν λόγο για έναρξη παραγωγής του συστήματος στα τέλη του 2017, πλέον η παραγωγή του έχει μεταφερθεί για το 2020, δεδομένου ότι η ουκρανική Microtek δέχθηκε να συνεργαστεί με την Aselsan, στο πλαίσιο του προγράμματος Akkor, ως σύμβουλος τεχνολογίας και τεχνογνωσίας, προφανώς στο πλαίσιο παροχής αντισταθμιστικών οφελών για την επιλογή του Zaslon.

Η επικείμενη ένταξη σε υπηρεσία του ενεργητικού συστήματος αυτοπροστασίας Zaslon σε 250 άρματα μάχης του Τουρκικού Στρατού, το αργότερο μέχρι τα μέσα του 2019 (ήδη έχει ολοκληρωθεί η αναβάθμιση των 120 M-60T), σε συνδυασμό με την αναμενόμενη ένταξη σε υπηρεσία 250 αρμάτων μάχης Altay με το σύστημα Akkor, μετά το 2021, δημιουργεί μείζον θέμα αντίδρασης του Ελληνικού Στρατού (ΕΣ).

Προφανώς το ενδιαφέρον του ΕΣ δεν μπορεί παρά να περιοριστεί, για οικονομικούς λόγους, στην εγκατάσταση ενεργητικών συστημάτων αυτοπροστασίας στα 170 Leopard-2HEL και τα 183 Leopard-2A4, ως τα πλέον ικανά άρματα μάχης σε υπηρεσία στον ΕΣ και ως τα άρματα που θα αναλάβουν το κύριο βάρος των τεθωρακισμένων επιχειρήσεων στον Έβρο, είτε κατά την άμυνας, είτε κατά την επίθεση.

Το κόστος του κάθε ενεργητικού συστήματος αυτοπροστασίας διαφέρει από εταιρία σε εταιρία και από σύστημα σε σύστημα. Με βάση το αμερικανικό πρόγραμμα εγκατάστασης των συστημάτων Trophy σε άρματα μάχης M-1 Abrams ($ 193.000.000 για 264 άρματα μάχης), το κόστος ανά μονάδα είναι της τάξεως των $ 730.000 (€ 650-700 περίπου), για την προμήθεια του συστήματος συν τις εργασίες εγκατάστασης και πιστοποίησης καλής λειτουργίας και την προμήθεια αρχικού αποθέματος ανταλλακτικών (το τουρκικό πρόγραμμα, το οποίο είναι της τάξεως κόστους € 1,2 εκατομμυρίων ανά μονάδα, δεν περιλαμβάνει μόνο της εγκατάσταση του Zaslon αλλά και άλλες αναβαθμίσεις και προσθήκες).

Συνεπώς, με € 650-700.000 περίπου ανά μονάδα, ο ΕΣ θα μπορούσε να εγκαταστήσει ένα σύγχρονο ενεργητικό σύστημα αυτοπροστασίας στα 353 καλύτερα άρματα μάχης του. Το συνολικό κόστος ενός τέτοιου προγράμματος θα ήταν της τάξεως των € 230-250 εκατομμυρίων. Με έναν διακανονισμό αποπληρωμής πενταετίας και με συμβατικό επιτόκιο 2% το έτος, η ετήσια επιβάρυνση για τον αμυντικό προϋπολογισμό της χώρας θα ήταν της τάξεως των € 50-55 εκατομμυρίων, ποσό εντός των οικονομικών δυνατοτήτων του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας, ακόμα και στη σημερινή, δύσκολη οικονομική συγκυρία.