Η αντιαεροπορική άμυνα του Ελληνικού Στρατό (ΕΣ) αποτελείται από μια πληθώρα συστημάτων (πυροβόλων και συστημάτων κατευθυνόμενων βλημάτων), τα οποία καλύπτουν το φάσμα από το πολύ μικρό μέχρι το μέσο βεληνεκές. Τα περισσότερα αποκτήθηκαν, καινούργια ή μεταχειρισμένα, ή αναβαθμίστηκαν, αμέσως μετά την Κρίση των Ιμίων του 1996. Σήμερα, 23 χρόνια μετά, η αντιαεροπορική άμυνα του ΕΣ χρειάζεται ανανέωση. Το παρών άρθρο εξετάζει τις περιπτώσεις των δύο πυραυλικών συστημάτων μικρού βεληνεκούς, Tor-M1 και Osa-AK/AKM, και τις επιλογές αναβάθμισης τους έτσι ώστε να συνεχίζουν να προσφέρουν τις πολύτιμες υπηρεσίες τους για αρκετά χρόνια ακόμα.

Tor-M1

Ο ΕΣ διατηρεί σε υπηρεσία 25 αυτοκινούμενα συστήματα κατευθυνόμενων βλημάτων Tor-M1, μικρού βεληνεκούς, μέγιστου βεληνεκούς 12 χιλιομέτρων. Η σύμβαση, ύψους $ 552.000.000, για την προμήθεια 21 Tor-M1 υπογράφηκε τον Φεβρουάριο του 1999. Οι παραδόσεις ξεκίνησαν τον Αύγουστο του 1999 και ολοκληρώθηκαν τον Μάρτιο του 2001.

Εντωμεταξύ, το 2000 υπογράφηκαν δύο νέες συμβάσεις, συνολικού ύψους $ 300.000.000, για την προμήθεια έξι (6) και τεσσάρων (4) συστημάτων, αντίστοιχα, του ίδιου τύπου. Εξ’ αυτών τα έξι (6) παραδόθηκαν στην Κύπρο, ως αντάλλαγμα για τη μεταφορά των S-300PMU-1 στην Ελλάδα, ενώ τα τέσσερα (4) παραχωρήθηκαν στην Πολεμική Αεροπορία (ΠΑ) για την εγγύς αντιαεροπορική προστασία των S-300PMU-1 (το σύνολο των 10 συστημάτων παρελήφθησαν την περίοδο 2000-2002).

Κατόπιν της πολιτικής θύελλας που προκλήθηκε σχετικά με την αγορά των Tor-M1 και ιδιαίτερα από την αδυναμία της Ρωσίας να διασυνδέσει τα συστήματα Tor-M1 και S-300PMU-1 μεταξύ τους και με το ελληνικό δίκτυο αεράμυνας, Ελλάδα και Ρωσία ξεκίνησαν διαπραγματεύσεις, τον Απρίλιο του 2004, για την επίλυση των παραπάνω ζητημάτων.

Οι διαπραγματεύσεις ολοκληρώθηκαν τον Απρίλιο του 2005, και οι δύο χώρες συμφώνησαν και υπέγραψαν την αναδιαπραγμάτευση της αρχικής σύμβασης. Με τη νέα σύμβαση, η οποία υπογράφηκε τον Ιούλιο του 2004, η Ρωσία δεσμεύτηκε να υλοποιήσει, εντός 6-18 μηνών τα εξής: (α) Διασύνδεση όλων των ρωσικών αντιαεροπορικών συστημάτων μεταξύ τους και με το ελληνικό δίκτυο αεράμυνας (β) Δωρεάν παραχώρηση επτά (7) αντιαεροπορικών συστημάτων Osa-AK με ενσωματωμένο σύστημα αναγνώρισης φίλου ή εχθρού (IFF) (γ) Δωρεάν παραχώρηση 12 συστημάτων IFF για τον εξοπλισμό των ισάριθμων συστημάτων τύπου Osa-AK, που αποκτήθηκαν από τη Γερμανία το 1992 (δ) Δωρεάν παραχώρηση 180 βλημάτων 9Μ33Μ3 για χρήση από τα Osa-AKΜ και ανακατασκευή, για την επέκταση του επιχειρησιακού ορίου ζωής, των 395 ήδη διαθέσιμων 9Μ33Μ2 και (ε) Δωρεάν παραχώρηση 50 θερμικών διόπτρων 1PN79-1 για τον εξοπλισμό ισάριθμων αντιαρματικών συστημάτων Kornet-E.

Το 1999, εκτός των 25 συστημάτων η Ελλάδα παρέλαβε και 368 βλήματα 9Μ331 σε 92 τετραπλά κάνιστρα (παρελήφθησαν την περίοδο 1999-2000), ενώ το 2000 παραγγέλθηκαν άλλα 250 βλήματα, τα οποία παρελήφθησαν την περίοδο 2000-2002. Από τα 368 βλήματα της σύμβαση του 1999 μια ποσότητα της τάξεως των 100 περίπου βλημάτων παραδόθηκαν στην Κύπρο μαζί με τα έξι (6) Tor-M1.

Στην έκδοση Tor-M1 το σύστημα εντάχθηκε σε υπηρεσία το 1991, ως μια αναβαθμισμένη έκδοση του Tor, το οποίο εντάχθηκε σε υπηρεσία το 1986. Πρόκειται δηλαδή για ένα σύστημα, το οποίο ενσωματώνει τεχνολογία της δεκαετίας του 1980 και βρίσκεται σε υπηρεσία εδώ και 28 χρόνια. Αν και είναι ικανό σύστημα, εντούτοις είναι σαφές ότι χρειάζεται αναβάθμιση προκειμένου να παραμείνει ικανό για αρκετά χρόνια ακόμη.

Για την αναβάθμιση των Tor-M1 το ενδιαφέρον, εκ των πραγμάτων, στρέφεται στις λύσεις και τις προτάσεις από τη Ρωσία και την κατασκευάστρια εταιρία του συστήματος, Almaz-Antey, σε αντίθεση με την περίπτωση των Osa-AK/AKM όπου υπάρχουν προτάσεις αναβάθμισης και από άλλες χώρες, όπως θα δούμε παρακάτω. Συγκεκριμένα, οι εκδόσεις του Tor που ακολούθησαν και εξέλιξαν την έκδοση Tor-M1 είναι: (α) Tor-M2E, η οποία παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το 2007 (β) Η έκδοση Tor-M1-2U, η οποία εντάχθηκε σε υπηρεσία το 2012 και (γ) Η νεότερη έκδοση Tor-2E, η οποία παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το 2018.

Όλες αυτές οι νεότερες εκδόσεις αποτελούν αναβαθμίσεις επί των προγενέστερων, συνεπώς η λογική επιβάλει την επιλογή της νεότερης έκδοσης, Tor-2E, ως η πλέον σύγχρονη. Βέβαια, ανάλογη θα είναι και η οικονομική επιβάρυνση, που συνεπάγεται της επιλογής μιας νεότερης και ικανότερης έκδοσης. Ωστόσο, μακροπρόθεσμα και παρά την οικονομική επιβάρυνση, η επιλογή της έκδοσης Tor-2E είναι η πλέον ωφέλιμη επιλογή, καθώς καθιστά τα Tor-Μ1 ένα νέο στην ουσία αντιαεροπορικό σύστημα.

Για να φτάσουμε όμως στο Tor-2E προηγήθηκε η ανάπτυξη των εκδόσεων Tor-M2E και Tor-M1-2U. Το Tor-M2E, σε σχέση με το Tor-M1, είναι ένα σύστημα πλήρως αυτοματοποιημένο με μειωμένο χρόνο αντίδρασης 7 δευτερολέπτων και ολοκλήρωση του κύκλου δράσης «κίνηση-στάση-βολή-κίνηση» σε μόλις 2-3 δευτερόλεπτα. Επίσης ενσωματώνει ραντάρ ελέγχου πυρός με βελτιωμένες επιδόσεις στη κάλυψη τομέων, αυξημένη φονικότητα, μέσω της δυνατότητας εμπλοκής τεσσάρων (4) στόχων ταυτόχρονα, έναντι εμπλοκής δύο (2) στόχων ταυτόχρονα από το Tor-M1, και αυξημένη ανθεκτικότητα στις επιθέσεις ηλεκτρονικού πολέμου και ηλεκτρονικών παρεμβολών. Επίσης το σύστημα παρουσιάζει αυξημένο βεληνεκές, κατά 33% σε σχέση με το Tor-M1, από τα 12 στα 16 χιλιόμετρα. Σημαντική είναι και η εναλλακτική επιλογή τοποθέτησης οκτώ (8) βλημάτων 9M331, μέγιστου βεληνεκούς 12 χιλιομέτρων και μέγιστου ύψους εμπλοκής 6 χιλιομέτρων ή 16 βλημάτων 9M338, μέγιστου βεληνεκούς 16 χιλιομέτρων και μέγιστου υψομέτρου εμπλοκής 10 χιλιομέτρων. Για τις Ρωσικές Ένοπλες Δυνάμεις, για χρήση σε αρκτικό περιβάλλον, το 2018 ολοκληρώθηκε η έκδοση Tor-M2DT, ικανή να δρα με θερμοκρασίες -50 βαθμών κελσίου.

Μια ενδιαφέρουσα έκδοση του Tor-M2E είναι και η Tor-M2KM η οποία δεν είναι αυτοκινούμενη, αλλά στατική. Η φιλοσοφία ανάπτυξης της έκδοσης Tor-M2KM είναι η αντιαεροπορική άμυνα υψηλής σημασίας στόχων, όπως συγκοινωνιακοί κόμβοι, λιμάνια, αεροδρόμια, στατικών εγκαταστάσεων ραντάρ κ.ά. Ζυγίζει 15 τόνων και η εγκατάσταση του απαιτεί επίπεδη επιφάνεια διαστάσεων 2,5 (πλάτος) x 7,1 (μήκος) μέτρων. Μπορεί να εντοπίζει 144 στόχους, να ιχνηλατεί 20 και να εμπλέκει τέσσερις (4) ταυτόχρονα.

Το Tor-M1-2U αποτελεί μια διαμόρφωση του Tor-M2, εξειδικευμένο στην άμυνα νήσων, με διευρυμένο φάκελο εμπλοκής. Συγκεκριμένα, το Tor-M1-2U είναι ικανό να αναχαιτίσει αεροσκάφη, ελικόπτερα, μη-επανδρωμένα συστήματα (UAV), κατευθυνόμενα βλήματα και βόμβες, τα οποία ίπτανται σε μεσαία, χαμηλά και πολύ χαμηλά ύψη, υπό οποιεσδήποτε καιρικές συνθήκες. Το Tor-M1-2U ενσωματώνει όλες τις βελτιώσεις του Tor-M2, αλλά το μέγιστο βεληνεκές του περιορίζεται στα 10 χιλιόμετρα. Αντισταθμιστικά, το Tor-M1-2U μπορεί να εκτελεί βολές ενώ κινείται με μέγιστη ταχύτητα 25 χιλιομέτρων την ώρα. Η συνεχείς κίνηση του συστήματος αυξάνει κατακόρυφα την επιβίωση του, ιδιαίτερα στο μικρό και κορεσμένο πεδίο μάχης ενός νησιού.

Το Tor-2E αποτελεί την τελευταία και ικανότερη έκδοση του Tor και ενσωματώνει όλες τις βελτιώσεις των Tor-M2 και Tor-M1-2U. Κάθε εκτοξευτής Tor-2E είναι μια ολοκληρωμένη αυτοκινούμενη πλατφόρμα εντοπισμού, αναγνώρισης και αναχαίτισης εναέριων απειλών. Το Tor-2E μπορεί να εκτελεί βολές εν στάση, σε κίνηση ή με τη διαδικασία «κίνηση-στάση-βολή-κίνηση». Το σύστημα ενσωματώνει 16 βλήματα 9Μ338 και μπορεί να εμπλέξει τέσσερις (4) στόχους ταυτόχρονα. Κατ’ επιλογή του πελάτη το Tor-E2 μπορεί να εφοδιαστεί και με σύστημα ζεύξης δεδομένων για τη διαβίβαση δεδομένων σε άλλα φίλια συστήματα.

Osa–AK/AKM

Εκτός των 25 Tor-M1 ο ΕΣ διατηρεί σε υπηρεσία και 38 αυτοκινούμενα συστήματα κατευθυνόμενων βλημάτων Osa-AK/AKM, μικρού βεληνεκούς, μέγιστου βεληνεκούς 10-12 χιλιομέτρων. Από τα 38 συστήματα τα 19 είναι της έκδοσης Osa-AK, ενώ τα 20 είναι της έκδοσης Osa-AKM.

Το 1992 αποκτήθηκαν 12 Osa-AK από τη Γερμανία και παρελήφθησαν το 1994, μαζί με 924 βλήματα 9M33Μ2 μέγιστου βεληνεκούς 10 χιλιομέτρων. Το 1998 αγοράστηκαν από τη Ρωσία, έναντι ποσού $ 98-108.000.000, και παρελήφθησαν 20 συστήματα, 16 της αρχικής σύμβασης και τέσσερα (4) του δικαιώματος προαίρεσης, της βελτιωμένης έκδοσης Osa-AKM, καθώς και 500 βλήματα 9M33Μ2.

Τον Απρίλιο του 2005 η Ρωσία συμφώνησε στη δωρεάν παραχώρηση επτά (7) επιπλέον συστημάτων τύπου Osa-AK, τα οποία παρελήφθησαν στις αρχές του 2007 και 180 βλημάτων 9Μ33Μ3 μέγιστου βεληνεκούς 12 χιλιομέτρων για χρήση από τα Osa-AKΜ. Επίσης αποφασίστηκε και η ανακατασκευή, για την επέκταση του επιχειρησιακού ορίου ζωής, των 1.424 διαθέσιμων βλημάτων 9Μ33Μ2 αν και σύμφωνα με ορισμένες πηγές η ανακατασκευή αφορούσε μόνον σε 331-395 βλήματα.

Μαζί με τους εκτοξευτές η Ελλάδα παρέλαβε, το 1992, ένα ραντάρ έρευνας αέρος Long Track και ένα P-15/Flat Face-A, 19 οχήματα διοίκηση BTR-60PU-12 και ένα όχημα MT-LB. Από τα 19 οχήματα διοίκησης τα τρία παραχωρήθηκαν από τη Γερμανία το 1991 και παρελήφθησαν το 1992, ενώ τα υπόλοιπα 16 αγοράστηκαν από τη Ρωσία το 1998 και παρελήφθησαν το ίδιο έτος.

Τα Osa-AK εντάχθηκαν σε υπηρεσία το 1975, ενώ τα Osa-AKM εντάχθηκαν σε υπηρεσία το 1980. Είναι σαφές ότι τα Osa-AK/AKM είναι παλαιά συστήματα, τα οποία μετρούν 44 και 39 χρόνια υπηρεσίας αντίστοιχα, άρα χρειάζονται άμεση αναβάθμιση. Η έκδοση Osa-AKM ήταν και η τελευταία αναβάθμιση των Osa, καθώς, από το 1986 και μετά άρχισαν να αντικαθίσταται σε υπηρεσία από τα Tor. Ωστόσο, παρά την ηλικία τους τα Osa παραμένουν αξιόπιστα και ικανά, αφού βέβαια υποστούν πρόγραμμα αναβάθμισης. Σήμερα, στην αγορά συλλογές αναβάθμισης των Osa έχουν αναπτύξει η ρωσική Izhensk Electromechanical Plant Kurol (θυγατρική της Almaz-Antey), η Tetraedr από τη Λευκορωσία (Osa-T38 Stiletto) και η πολωνική WZU (Osa-AKM-P1 Zadlo).

Η πρόταση της ρωσικής Kurol αφορά στην εγκατάσταση συστήματος ζεύξης δεδομένων για την αύξηση του επιπέδου αυτοματισμού των διαδικασιών ελέγχου του συστήματος, την βελτίωση της ποιότητας των εισερχομένων δεδομένων κατάδειξης στόχων και την αύξηση της ικανότητας του συστήματος να δέχεται και να διαβιβάζει δεδομένα, μέσω του σταθμών ελέγχου PU-12M7 ή PPRUM1 σε αποστάσεις έως και 5 χιλιόμετρα, σε στάση ή σε κίνηση. Επίσης προβλέπεται η εγκατάσταση συστήματος αναγνώρισης φίλου ή εχθρού (IFF) Mk.X/XII και τηλεοπτικού αισθητήρα με ενσωματωμένο ηλεκτροπτικό σύστημα βασιζόμενο σε σύστημα θερμικής απεικόνισης χαμηλού φωτισμού. Στην πρόταση της Kurol τα Osa-AM/AKM διατηρούν τα αρχικά τους βλήματα, αλλά με νέα πολεμική κεφαλή, 25% πιο αποτελεσματική και φονική. Τέλος, το σύστημα έχει βελτιωμένη εσωτερική εργονομία για την παροχή καλύτερων συνθηκών διαβίωσης για το πλήρωμα.

Η πρόταση της Tetraedr (Osa-T38 Stiletto) αποτελεί εξέλιξη της έκδοσης Osa-1T αναβάθμισης των Osa-AK/AKM. Η συλλογή Osa-1T αφορά στην εγκατάσταση της νέας κάμερας ημέρας και νύχτας OES-1T αντί των καμερών ημέρας 9Sh33 ή 9Sh38-2 Karat, τη χρήση των βελτιωμένων βλημάτων 9M33M3-1, μέγιστου βεληνεκούς 20 χιλιομέτρων, αντί των παλαιότερων 9M33M2/Μ3 και βελτιωμένα οχήματα υποστήριξης. Η έκδοση Osa-T38 Stilletto ενσωματώνει, επιπλέον, το τροχοφόρο όχημα MZKT-69222, αντί του BAZ-5937, με αποτέλεσμα την βελτίωση της εργονομίας, καθώς το MZKT-69222 είναι όχημα μεγαλύτερων διαστάσεων. Επιπλέον ενσωματώνει οκτώ (8) βλήματα T382 Stiletto μέγιστου βεληνεκούς 20 χιλιομέτρων σε κυλινδρικά κάνιστρα, αντί των έξι (6) 9M33M2/M3 σε παραλληλόγραμμα κάνιστρα. Επίσης, στην έκδοση Osa-T38 Stiletto το σύστημα μπορεί να εμπλέξει δύο (2) στόχους ταυτόχρονα.

Η πολωνική πρόταση Osa-AKM-P1 Zadlo αφορά στην εγκατάσταση νέου συστήματος IFF (SIC 12/TA) και την εγκατάσταση πολωνικής προέλευσης ηλεκτρονικών συστημάτων με στόχο τη μείωση του χρόνου αντίδρασης και την αύξηση της ικανότητας του να αντιστέκεται στα ηλεκτρονικά αντίμετρα και τις επιθέσεις ηλεκτρονικού πολέμου. Επίσης ενσωματώνει νέο ηλεκτροπτικό σύστημα μέγιστου βεληνεκούς 30 χιλιομέτρων. Ωστόσο, η διαφορά της πολωνικής πρότασης είναι στην πιστοποίησης και χρήση του γνωστού βλήματος IRIS-T της γερμανικής Diehl, στην έκδοση SLSR (Surface Launched Short Range), μέγιστου βεληνεκούς 20 χιλιομέτρων.

Από τις προτάσεις αναβάθμισης των Osa-AK/AKM η πλέον κοντινή στα Νατοϊκά πρότυπα είναι η πολωνική, ενώ είναι δοκιμασμένη, καθώς η Πολωνία έχει ήδη αναβαθμίσει 32 συστήματα στο επίπεδο Osa-AKM-P1 Zadlo. Η χρήση του στην πράξη έχει αποδείξει ότι δεν έχουν κανένα πρόβλημα διασύνδεσης με τα Νατοϊκά συστήματα διοίκησης και ελέγχου αεράμυνας. Ένας εξίσου σημαντικός παράγοντας είναι η χρήση του γνωστού, στην ΠΑ, και ικανού βλήματος IRIS-T, το οποίο είναι το ικανότερο βλήμα που προτείνεται για την αναβάθμιση των Osa-AK/AKM. Σε κάθε περίπτωση τα ελληνικά Osa θα έχουν τη δυνατότητα εμπλοκής δύο (2) στόχων ταυτόχρονα, ημέρα και νύχτα, ενώ σήμερα μπορούν να εμπλέξουν έναν στόχο, μόνο την ημέρα.

Συνοψίζοντας, οι δύο προτάσεις που, κατά την άποψη μας, θα έπρεπε να ενδιαφέρουν τον ΕΣ είναι η πρόταση Tor-2E για το Tor-M1 και η πολωνική πρόταση Osa-AKM-P1 Zadlo για τα Osa-AK/AKM. Δυστυχώς δεν έχουμε στη διάθεση μας λεπτομέρειες για το κόστος της κάθε πρότασης αναβάθμισης, ιδιαίτερα των Tor-M1, καθώς δεν υπάρχει κάποιο αντίστοιχο πρόγραμμα, άρα μια τάξη μεγέθους, από την οποία θα μπορούσαμε να βγάλουμε ασφαλή συμπεράσματα. Σε κάθε περίπτωση, ο ΕΣ θα πρέπει να εξετάσει σοβαρά την περίπτωση αναβάθμισης, ιδιαίτερα των Tor-M1. Βέβαια δεν παραγνωρίζουμε τη δύσκολη οικονομική συγκυρία, αλλά δεν θα πρέπει να παραμείνουμε απαθείς στα γεγονότα και τις ανάγκες που έχουμε μπροστά μας.