Πρόλογος
Λίγο μετά τις 21:15 το βράδυ της 26ης Μαΐου του 1941 ο διοικητής του θωρηκτού Bismarck Ναύαρχος Γκύντερ Λύτγιενς ερχόταν αντιμέτωπος με ένα τεράστιο πρόβλημα. Πριν λίγες ώρες μερικά διπλάνα Swordfish που είχαν απονηωθεί από το βρετανικό αεροπλανοφόρο Ark Royal είχαν με τις τορπίλες τους καταφέρει να στραβώσουν το πηδάλιο του γερμανικού θωρηκτού σε στροφή 12 μοιρών, καθιστώντας το στην ουσία ακυβέρνητο αφού μπορούσε πια να διαγράψει μόνο ευρείς κύκλους.
Γράφει ο Δρ Θεόδωρος Γ. Κωστής
Αυτή η κατάσταση ήταν απόρροια της διαφορετικής στρατιωτικής στρατηγικής που είχαν χαράξει οι δύο αντίπαλοι. Eπεξηγηματικά η Γερμανία είχε αποφασίσει να επενδύσει σε μια δοκιμασμένη στρατηγική από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, δηλαδή μεγάλα θωρηκτά που θα κτυπούσαν κυρίως τις νηοπομπές προς τη Βρετανία και δευτερευόντως θα ναυμαχούσαν με κάποιο αντίπαλο θωρηκτό.
Από την άλλη πλευρά η Αγγλία, εκτός από τον συμβατικό στόλο των θωρηκτών της, είχε επιπλέον επενδύσει στην καινοτομία των αεροπλανοφόρων που κύριο σκοπό είχαν την καταστροφή των αντίπαλων πλοίων επιφανείας με την χρησιμοποίηση αεροσκαφών. Αυτή η στροφή ήταν φανερά επηρεασμένη από τον αγώνα του Στρ. Ουίλιαμ Μίτσελ για την ανάδειξη της καινοτομίας του αεροπορικού όπλου, όπου χαρακτηριστικά είχε δηλώσει τον Νοέμβριο του 1918, δηλαδή λίγο αμέσως μετά το τέλος του WWI, ότι «έχει περάσει η εποχή που ο στρατός ξηράς ή το πολεμικό ναυτικό μπορούσαν να είναι ο κριτής του πεπρωμένου ενός Έθνους στον πόλεμο. Η κύρια δύναμη άμυνας και η δύναμη της πρωτοβουλίας ενάντια σε έναν εχθρό έχει πια περάσει στον αέρα.»
Ρίσκο Υιοθέτησης Νέων Τεχνολογιών
Βέβαια χωρίς αντίρρηση το δίλημμα της επένδυσης σε νέες τεχνολογίες για την διεξαγωγή στρατιωτικών επιχειρήσεων προς την επένδυση σε ήδη υπάρχοντα και δοκιμασμένα όπλα είναι διαχρονικό. Ιδιαίτερα στις μέρες μας αυτό το φλέγων δίλημμα επικεντρώνεται από την μια πλευρά είτε σε επένδυση σε υπάρχουσες επανδρωμένες τεχνολογίες είτε σε περιορισμό των συμβατικών επανδρωμένων τεχνολογιών και υιοθέτηση στη θέση τους καινοτόμων μη-επανδρωμένων τεχνολογιών, δηλαδή την ανάληψη του ρίσκου υιοθέτησης νέων τεχνολογιών. Για παράδειγμα το συγκεκριμένο δίλημμα απασχολεί αρκετά στις μέρες μας το Αμερικανικό Κογκρέσο [1].
Πόλεμος Ψηφίδων – Mosaic Warfare
Επιπροσθέτως ένα μεγάλο δίλλημα που ταλανίζει τους σημερινούς στρατηγικούς αναλυτές είναι από την μια όψη του νομίσματος η επένδυση σε όπλα που ενσωματώνουν τους αισθητήρες τους μαζί με μια πολύ ισχυρή γόμωση πάνω σε μια πλατφόρμα μεγάλης ταχύτητας και από την άλλη όψη η απεμπλοκή των αισθητήρων από τις γομώσεις και ο υποβιβασμός της αξίας της μεγάλης ταχύτητας για την πλήξη ενός εχθρικού στόχου. Αυτή ακριβώς η άλλη όψη έχει ονομαστεί από τους αμερικανούς αναλυτές ως Mosaic Warfare, δηλαδή ο κατακερματισμός ενός κύριου όπλου, όπως ένας πύραυλος, στα μικρότερα δομικά του στοιχεία έτσι ώστε να επιτρέπεται η αναδιάταξη σε πολλούς τύπους διαμορφώσεων μάχης καθώς και η εκτενής χρήση της τεχνητής νοημοσύνης για την λήψη των σχετικών αποφάσεων από το κάθε δομικό στοιχείο [2].
Για παράδειγμα βάσει των αρχών του mosaic warfare, γίνεται διαχωρισμός του αισθητήρα (ηλεκτροπτικός/σόναρ/οπτικός/ραντάρ) από την γόμωση και αυτά τα δομικά στοιχεία τοποθετούνται σε ξεχωριστές πλατφόρμες. Έπειτα για παράδειγμα η πλατφόρμα με τον αισθητήρα καθοδηγεί την γόμωση στον στόχο, ενώ με την ολοκλήρωση της αποστολής η πλατφόρμα με τον αισθητήρα επιστρέφει στην βάση της ή συνδράμει σε παράλληλες αποστολές. Με αυτό τον τρόπο η φονικότητα του όπλου διαμοιράζεται σε πολλά μέρη, δηλαδή όπου χρειάζονταν δύο αντιπλοϊκοί πύραυλοι για να εξουδετερώσουν μια φρεγάτα, τώρα για το ίδιο σημείο κρούσης θα χρειάζονται περισσότερα στοιχεία γόμωσης τύπου Mosaic Warfare. Βέβαια όμως ο κατακερματισμός της φονικότητας σε μικρότερα και ευέλικτα στοιχεία σημαίνει και την δυνατότητα επίθεσης στα εξαιρετικά ευάλωτα σημεία του πλοίου, όπως η γέφυρα και οι προπέλες.
Πιο τεχνικά η χρησιμοποίηση μικρότερων μονάδων μειώνει την οικονομική αξία του επιτιθέμενου προς την οικονομική αξία του αμυνόμενου, άρα είναι αρκετά ελκυστική για τον επιτιθέμενο. Αναλυτικά για την επίτευξη μικρότερης αξίας για το σμήνος θα πρέπει να ικανοποιούνται οι εξής προϋποθέσεις:
| Robustness Συνοχή του επιθετικού σμήνους | η ικανότητα της διατήρησης της λειτουργικότητας με την απώλεια φίλιων μονάδων drone του σμήνους |
| Scalability Διατήρηση της λειτουργικότητας | η ικανότητα της διατήρησης της λειτουργικότητας σε διαφορετικά μεγέθη του σμήνους |
| Flexibility Προσαρμοστικότητα στο εκάστοτε πεδίο της μάχης | η ικανότητα της διαχείρισης πολλών περιβαλλόντων, αισθητήρων, ρόλων και πεδίων μάχης |
Γενικότερα το σμήνος θα πρέπει να μπορεί εκτελεί καθήκοντα D4, δηλαδή διαφορετικότητα (diverse), κατανομή (distributed), αποκέντρωση (decentralization) και δυναμική ανανέωση δράσεων (dynamic action) [3].
Εστίαση στο Αιγαίο και την Αν. Μεσόγειο
Σε κάθε περίπτωση το πεδίο έρευνας που απασχολεί κάθε στρατηγικό αναλυτή είναι οι νέοι τρόποι που προσφέρονται από την τεχνολογία για να αποδώσουν την νίκη στο πεδίο της μάχης. Παίρνοντας ως παράδειγμα το ναυτικό θέατρο επιχειρήσεων στο Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο, η εφαρμογή του mosaic warfare αρχίζει και λαμβάνει αρκετή προσοχή.
Τα βασικά δομικά στοιχεία μιας τέτοια δύναμης θα μπορούσαν να είναι:
ΜΟΝΑΔΑ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΣ
Σίγουρα μια μονάδα επιφανείας δίνει τη δυνατότητα προέκτασης ισχύος και στην Αν. Μεσόγειο θα διαδραματίζει σημαντικό ρόλο. Σε γενικές γραμμές μια φρεγάτα είναι εξοπλισμένη με ραντάρ, σόναρ και στοιχεία άμυνας περιοχής και σημείου (αντιαεροπορικούς πυραύλους που χρησιμοποιούν ηλεκτρομαγνητικά (ραντάρ) μαζί με ηλεκτροπτικά μάτια, πύραυλους τύπου Rolling Airframe Missile, συστήματα τύπου CIWS, αντιπλοϊκούς πυραύλους μεγάλης εμβέλειας, τορπίλες, τορπιλορουκέτες και ναυτικό πυροβόλο. Ο κύριος σκοπός είναι η παροχή δυνατότητας για τον συνεχή έλεγχο του εναέριου, θαλάσσιου & υποθαλάσσιου χώρου για την υποστήριξη των αντίστοιχων γεωπολιτικών στόχων. Ειδικότερες εξαιρετικές τεχνικές αναλύσεις για τις δυνατότητες των πλοίων επιφανείας έχουν γραφεί από αρκετούς εξαιρετικούς αναλυτές, όπως τον Δρ Κ. Ζηκίδη [4][5], τον κ. Θ. Νικολοβγένη [6][7][8][9] και τον κ. Γ. Σάγο [10].
Σήμερα η προστασία μιας φρεγάτας θα πρέπει να επεκτείνεται με την χρησιμοποίηση μη-επανδρωμένων συστημάτων καθώς και με την υποστήριξη της αεροπορίας. Επιπροσθέτως τα μη-επανδρωμένα συστήματα θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν και ως επιθετικά όπλα προς μια αντίπαλη δύναμη [11].
Αφήνοντας πίσω τα παραπάνω καθαρά τεχνικά θέματα, η πολιτική απόφαση για την χρησιμοποίηση συμβατικών πλοίων επιφανείας για τις ναυτικές επιχειρήσεις διέπεται από την άποψη που υποστηρίζει ότι μια συμβατική ναυμαχία ή αεροναυμαχία θα είναι ένα κομβικό σημείο σε μια μελλοντική αναμέτρηση στην θάλασσα ή στις παραθαλάσσιες περιοχές.
Η άλλη σχολή σκέψης, που υποστηρίζεται και από τον γράφοντα αυτού του άρθρου, είναι ο υποβιβασμός του ρόλου και η μείωση του αριθμού των πολεμικών πλοίων επιφανείας, η αναβάθμιση των επανδρωμένων και μη-επανδρωμένων υποβρύχιων δυνάμεων και η πιθανή χρήση πολιτικών πλοίων επιφανείας για την απονήωση μη-επανδρωμένων επιθετικών εναέριων, θαλάσσιων και υποθαλάσσιων πλατφόρμων στα πλαίσια του Naval Mosaic Warfare. Επιπροσθέτως μεγάλο ρόλο στην υπεράσπιση του Αιγαίου και της Αν. Μεσογείου σε αυτή τη διάταξη θα διαδραματίζει η Πολεμική Αεροπορία, μιας και η γεωγραφία της περιοχής (μεγάλες θαλάσσιες επιφάνειες) ευνοεί τις αεροπορικές επιχειρήσεις.
Αναλυτικά σε αυτή τη ροή στρατηγικής σκέψης οι φρεγάτες θεωρούνται ως πανάκριβοι στόχοι που είναι εκτεθειμένοι σε ένα μονοδιάστατο πεδίο μάχης (επιφάνεια της θάλασσας) και όντως επανδρωμένες με μεγάλο αριθμό προσωπικού (100-300 άνδρες) θα μπορούσαν να γίνουν στόχος μη-επανδρωμένων πλατφόρμων που μπορούν να λειτουργήσουν σε ένα μονοδιάστατο (μη-επανδρωμένα σκάφη επιφανείας) αλλά παράλληλα και στα τρισδιάστατα (εναέρια & υποβρύχια μη-επανδρωμένα) πεδία μάχης.
Επιπροσθέτως αυτή η στρατηγική υποστηρίζεται από την έννοια της οικονομίας του πολέμου, δηλαδή σχετικώς φθηνές μη-επανδρωμένες πλατφόρμες θα μπορούν να διεξάγουν κρίσιμα πλήγματα σε επανδρωμένες πλατφόρμες με πολλαπλάσια αξία.
Άλλη μια προσέγγιση που θεωρεί ότι τα μεγάλα πολεμικά πλοία επιφανείας, όπως είναι οι φρεγάτες, θα αποτελούν περισσότερο στόχους αξίας για τα πυραυλικά συστήματα του αντιπάλου, παρά πολύτιμα στοιχεία προβολής ισχύος και άσκησης κυριαρχικών δικαιωμάτων υποστηρίζεται από τον Καθ. Κ. Γρίβα. Αναλυτικά στο Αιγαίο θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν οι έννοιες των Διαχωρικών Πυρών (Cross Domain Fires) που αποτελούν κομμάτι του ευρύτερου δόγματος της Πολυχωρικής Μάχης (Multi Domain Battle). Επεξηγηματικά σε αυτή τη διάταξη τα κάθε είδους πυραυλικά συστήματα που μπορούν να προσβάλουν μια πλειάδα στόχων στο έδαφος και στη θάλασσα σταδιακά θα δημιουργήσουν μια νέα γεωστρατηγική πραγματικότητα στο Αιγαίο, αλλά και την Ανατολική Μεσόγειο [12].
DRONE SWARM / ΧΡΗΣΗ UAV ΓΙΑ ΠΡΟΚΕΧΩΡΗΜΕΝΗ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ
FRIGATE PROTECTION – ATTACK DRONES TO HOSTILE FLEETS
Η προστασία πλοίων επιφανείας είναι ένα σημαντικό θέμα. Άλλωστε ένα μεγάλο ποσοστό του οπλισμού τους είναι αφιερωμένο στην δημιουργία ζωνών άμυνας γύρω από το πλοίο.
Οι νέες απειλές για ένα τέτοιο πλοίο επιφανείας δημιουργούνται από σμήνη droneς, που είτε πετούν ή αιωρούνται καθ όλη την διάρκεια του διανύσματος επίθεσης (aerial attack vector) είτε κινούνται για κάποιο χρονικό διάστημα υποβρυχίως προς τον στόχο και ξαφνικά αναδύονται για να συνεχίσουν την επίθεση.
Επίσης τα drones θα μπορούσαν να πετάξουν ως κάποιο σημείο όπου για παράδειγμα θα γίνεται η ανίχνευση τους από τα ραντάρ ή τα ηλεκτροπτικά συστήματα του πλοίου και αμέσως έπειτα θα καταδύονται συνεχίζοντας την επίθεση τους από διαφορετικό διάνυσμα επίθεσης.
Επιπροσθέτως μπορούν να χρησιμοποιηθούν drones τα οποία μοιάζουν εμφανισιακά αλλά και σε ακουστικό στίγμα σε έμβια θαλάσσια όντα. Επεξηγηματικά ο βαθμός του στέλθ από την επιτιθέμενη δύναμη δύναται να αυξηθεί σε τέτοιο βαθμό όπου θα πρέπει να εφευρεθούν αρκετά καινοτόμες τακτικές αντιμετώπισης του.
UUV ΑΝΘΥΠΟΒΡΥΧΙΑΚΗΣ ΑΜΥΝΑΣ
Προστασία Μονάδας Επιφανείας με Μη-Επανδρωμένα Υποβρύχια
Ενδεικτικές Χρήσεις βάσει του Mosaic Warfare
Sensor – Αισθητήρας: Το drone περιέχει μόνο sonar ή σύστημα VHF/UHF για περίπτωση λήψης οδηγιών σε ανάδυση.
Decoy – Δόλωμα: Το drone δημιουργεί ήχους όπως μια φρεγάτα έτσι ώστε να παρασύρει την προσοχή του εχθρού.
Jammer – Παρεμβολέας: Το drone προσπαθεί να δημιουργήσει περισσότερο θόρυβο από τον φυσιολογικό έτσι ώστε να δυσκολέψει την λειτουργία των αντίπαλων σόναρ.
Torpedo – Τορπίλη/Εκρηκτικά: Το drone περιέχει μόνο εκρηκτική γόμωση και εξαρτάται από το drone με τον αισθητήρα για την πορεία του προς τον στόχο.
Τα μη-επανδρωμένα υποβρύχια θα μπορούσαν να δημιουργήσουν ένα εικονικό δίκτυ προστασίας κάτω από μια φρεγάτα, αυξάνοντας την επιβιωσιμότητα της από συμβατικές ή τεχνολογικά προηγμένες υποβρύχιες απειλές. Η ακουστική τηλεπικοινωνία μεταξύ τους είναι τεχνολογικά εφικτή για αποστάσεις έως 200m, απόσταση που είναι ικανοποιητική για την προστασία ενός πλοίου επιφανείας.
AERIAL ATTACK VECTOR
Η εναέρια επίθεση από drones υπόκειται στον ίδιο κανόνα εκτέλεσης και αντιμετώπισης.
UNDERSEA ATTACK VECTOR 1
Το drone που έχει εναέρια και υποβρύχια δυνατότητα κίνησης (οι έλικες χρησιμοποιούνται ως προπέλες) μπορεί να δράσει εναντίον κάποιου υποθαλάσσιου ή στόχου επιφανείας.
UNDERSEA ATTACK VECTOR 2
Σε περίπτωση που το UUV έχει αυξημένα χαρακτηριστικά στέλθ, για παράδειγμα προσομοιάζει ένα έμβιο υποθαλάσσιο ον, η αντιμετώπιση του πρέπει να είναι διαφορετική.
ΦΙΛΙΟ UUV / Unmanned Underwater Vehicle με δυνατότητα κατάδυσης στα 3000m
ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΣΗ ΦΙΛΙΩΝ ΥΠΟΔΟΜΩΝ ΓΙΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΥΣ ΣΚΟΠΟΥΣ Υποβρύχιες Τηλεπικοινωνίες Πιθανή ανανέωση ενέργειας σε μη-επανδρωμένα υποβρύχια Μια πιθανή εφαρμογή είναι στον αγωγό EASTMED όπου το μεγιστο βάθος από Κρήτη ως Κύπρο είναι στα 3000m.
ΝΑΡΚΟΘΕΤΗΣΗ – MINE-LAYING
Κλασσική δυνατότητα ναρκοθέτησης αλλά με πολύ μεγαλύτερη ακρίβεια και ελάχιστη έκθεση σε εχθρική παρατήρηση. Οι νάρκες είναι σημαντικά στοιχεία του πολέμου στη θάλασσα επειδή είναι ικανές να ανιχνεύουν και να εκμεταλλεύονται τις ηλεκτρομαγνητικές εκπομπές του πλοίου, δηλαδή του ισχυρού ηλεκτρικού πεδίου που το περιβάλλει, για παράδειγμα μεταξύ της προπέλας και του στοιχείου αντισκωρικής προστασίας.
Αναπροσδιορισμός της έννοιας του Στέλθ
Αδιαμφισβήτητα η επιτομή του στέλθ, δηλαδή η πρόκληση μιας επίθεσης στον αντίπαλο με μεγάλο ποσοστό έκπληξης, άρα και μεγαλύτερες πιθανότητες επιτυχίας της επίθεσης, είναι το υποβρύχιο όπλο. Μη-επανδρωμένα υποβρύχια (UUV) που μιμούνται θαλάσσια όντα αυξάνουν την επιβιωσιμότητα του επιθετικού υποβρύχιου όπλου λόγω της αντίστοιχης αύξησης του στέλθ. Το στέλθ αυξάνεται επειδή το επιθετικό όπλο προσομοιάζει ένα έμβιο ον που δεν παραθέτει οπτικά αλλά και ως ακουστικό στίγμα κίνδυνο στον εχθρό. Το ακουστικό στίγμα μπορεί να επιτευχθεί με τη χρήση πλαστικών ή άλλων ειδικών υλικών στο περίβλημα.
Τρόπος Υλοποίησης του Naval Mosaic Warfare από την Ελλάδα
Σε αυτό το σημείο γεννάται το ερώτημα εάν η παραπάνω τεχνολογία του Naval Mosaic Warfare ανήκει στην σφαίρα της επιστημονικής φαντασίας ή μπορεί να υλοποιηθεί με τα σημερινά δεδομένα. Κι όμως όσο απίστευτο και αν φαίνεται όλα τα παραπάνω συστήματα έχουν βρει πραγματική υλοποίηση από διαφορετικές εταιρίες σε Αμερική, Ρωσία και Κίνα.
Βέβαια το κομβικό σημείο είναι ότι τα συστήματα του Mosaic Warfare θα πρέπει να εκπαιδευτούν στην αναγνώριση στόχων και στην λήψη σχετικών αποφάσεων. Αυτό το έργο θα μπορούσαν να το αναλάβουν οι ειδικές δυνάμεις, δηλαδή την καθοδήγηση των drones και την εκπαίδευση τους στην αναγνώριση των τουρκικών στόχων.
Συμπερασματικά μια στρατηγική που θα βασίζεται στην δημιουργία Anti Access/Area Denial (Α2/ΑD) με την ανάπτυξη μη συμβατικών τακτικών και εξαιρετικά καινοτόμων τεχνολογιών μαζί με την υποβάθμιση του συμβατικού στόλου επιφανείας προς όφελος του υποβρύχιου και του αεροπορικού όπλου σίγουρα θα είχε σεισμικό αντίκτυπο στις μεθόδους προετοιμασίας του Πολεμικού Ναυτικού, στην σύνθεση της δομής δύναμης του αλλά ακόμη και στην ίδια την κουλτούρα του.
Όμως σε κάθε περίπτωση οι ερωτήσεις που θα πρέπει να απαντηθούν από τους στρατηγικούς συμβούλους του Πολεμικού Ναυτικού είναι:
Oι μη-επανδρωμένες πλατφόρμες, ιδιαίτερα σε διάταξη Naval Mosaic Warfare, θα είναι το κύριο χαρακτηριστικό του μελλοντικού πεδίου μάχης? [16]
Η δημιουργία ενός μη-επανδρωμένου στόλου διέπεται από καλύτερα χρονικά διαστήματα παράδοσης πλήρως λειτουργικών συστημάτων σε αντιπαράθεση με την κατασκευή καινούργιων συμβατικών φρεγατών ή αντιτορπιλικών? [17]
Τελικώς ποιό θα είναι το ρίσκο να βρεθεί μελλοντικά το Πολεμικό Ναυτικό αντιμέτωπο στο Αιγαίο και στην Αν. Μεσόγειο με ένα συνεχώς αυξανόμενο στόλο μη-επανδρωμένων οπλισμένων αεροχημάτων, πλοίων και υποβρυχίων από τους Τούρκους; [18]
ΠΗΓΕΣ
[1] David Larter, Congress slows the US Navy’s roll toward a robot-ship future ( https://www.defensenews.com/naval/2019/12/10/congress-slows-the-us-navys-roll-toward-a-robot-ship-future/ )
[2] Bryan Clark, Daniel Patt, Harrison Schramm, Mosaic Warfare: Exploiting Artificial Intelligence and Autonomous Systems to Implement Decision-Centric Operations https://csbaonline.org/research/publications/mosaic-warfare-exploiting-artificial-intelligence-and-autonomous-systems-to-implement-decision-centric-operations
[3] Θεόδωρος Κωστής, 2021, Ραντάρ και Ηλεκτρονικός Πόλεμος, Τύπος Μέσου: ΒΙΒΛΙΟ, Έκδοση: 1η, Εκδοτικός Όμιλος Ίων, 683 σελ., ISBN: 978-960-508-323-6 Γλώσσες : Ελληνική (gre) https://www.iwn.gr/product.asp?catid=17656
[4] Κωνσταντίνος Ζηκίδης, Φρεγάτες, ΠΝ: Ας μιλήσουμε λοιπόν για τα ΡΑΝΤΑΡ των υποψηφίων μας προμηθευτών ( https://www.defence-point.gr/news/fregates-pn-as-milisoyme-loipon-gia-ta-rantar-ton-ypopsifion-mas-promitheyton)
[6] Θεόδωρος Νικολοβγένης, Ελληνικά μη επανδρωμένα: Η ενδιάμεση λύση https://amynageostratigiki.eu/2021/07/16/ελληνικά-μη-επανδρωμένα-η-ενδιάμεση-λ/
[7] Θεόδωρος Νικολοβγένης, IDEF 2021:Τουρκικό ναυπηγικό πρόγραμμα
[8] Θεόδωρος Νικολοβγένης, Νέες φρεγάτες: Οι αριθμοί λένε την αλήθεια(Μέρος 1ο).
[9] Θεόδωρος Νικολοβγένης, Νέες φρεγάτες: Οι αριθμοί λένε την αλήθεια(Μέρος 2ο).
[10] Γεώργιος Σάγος, Τεχνικές και επιχειρησιακές σκέψεις για μία σύγχρονη ναυτική αεράμυνα
[11] «Army 2021»: Ρωσική εταιρεία αναπτύσσει ναυτικό αιωρούμενο πυρομαχικό,
[12] Κωνσταντίνος Γρίβας, Το Αιγαίο μπορεί να θωρακιστεί δίχως φαραωνικούς εξοπλισμούς
[13] Bruce Crumley, It’s not safe (for subs) in the water: China develops military shark drone (https://dronedj.com/2021/07/13/its-not-safe-for-subs-in-the-water-china-develops-military-shark-drone/)
[14] Chinese military’s Robo-Shark drone to prey on submarines (https://www.thetimes.co.uk/article/chinese-militarys-robo-shark-drone-to-prey-on-submarines-t0dg9fx2m)
[15] Robosea, Roboshark, http://www.robosea.org/sanguanjie.html
[16] Atul Pant, Mosaic Warfare: Redefining Future Battlefield (https://www.idsa.in/issuebrief/mosaic-warfare-apant-270420)
[17] Burak Ege Bekdil, Turkish shipyard develops anti-submarine drone https://www.defensenews.com/unmanned/2021/08/30/turkish-shipyard-develops-anti-submarine-drone/
